E. M. Hacizadə

 
 
məhşur qrafikini dərc etdirmişdir. Həmin ildəcə alim, «Xubbert qanunu» adlanan qaydanı 
formalaşdırmışdır: «Neftdən enerji mənbəyi kimi o zamanlara qədər istifadə ediləcəkdir ki, onun 
hasilatı ondan alınan enerjidən ucuz olacaqdır. Bundan sonra neft hasilatı onun «pul-kredit 
qiymətindən» asılı olmayaraq dayanacaqdır. 
K.Xubbertə görə 1965-ci ildən 2023-cü ilədək - 58 il ərzində  bəşəriyyət 89% dünya 
ehtiyatlarını istehlak edəcəkdir. Bu dövr isə bəşər sivilizasiyasının üstün pik çağları olacaqdır. 
Neft proqnoztikasının digər görkəmli nümayədələrindən bir də  məhşur doktor Kolin 
 
56

---

 
 
Kempelldir /1930/ K.Kempell müasir dünyanın nəhəng neft mütəxəsissi olaraq ABŞ dövlətinin 
və bir sıra iri neft kompaniyalarının qlobal neft ehtiyatları üzrə aparıcı məsləhətçisi kimi tanınır. 
Alimin fikrincə dünya neft ehtiyatlarının kommulyativ həcmi 1800 qiqabarel təşkil edir ki, onun 
da yarısına qədəri artıq hasil olunmuşdur. Bəşəriyyət hazırda hər il 22 qiqabarael neft istehlak 
edir v
ər 
sürətl
ABŞ dövlətinin və bir sıra iri neft kompaniyalarının qlobal neft ehtiyatları üzrə 
məsləhətçisi qismində çalışmış digər bir neft mütəxəssisi professor Ayvenqonun fikrincə isə artıq 
Yer kürrəsində bütün neft aşkarlanmışdır. Tələbin təklifi üstələcəyi «kritik vaxt» isə alimin 
proqnozuna görə 2000-2010-cu illər arası müşahidə ediləcək və həmən zamandan sonra hasilat 
səngiyərək enmə labüd olacaqdır. Bir sıra çağdaş  nəsil nümayəndələri bu hadisələrin canlı 
şahidinə çevriləcəklər. Sonra isə qlobal enerji böhranı baş verəcək ki, bunu da hər bir planet 
sakini ciddiliklə hiss edəcəkdir [40, 57, 70]. 
Dünya neft hasilatının tarixi inkişaf mərhələsini iki dövrə bölən akdemik V.N.Şelkaçov 
1920-ci ildən başlayaraq 1970-ci illərə qədər dünya neft hasilatı hər 10 il ərzində 2 dəfə artımla 
müşayət olunduğunu və 1970-ci ildən isə onun artım tempinin enməyə məruz qaldığına diqqəti 
çəkir və tükəmənin labüdlüyünü əsaslandırır [127 
Müasir digər hesablamalara görə dünyada hasilat rekordu 2010-2012-ci illərdə baş verəcək 
və sonradan bu templər tədricən reqressiv zolağa keçəcəkdir. Elə bu pik vəziyyəti də neft 
sivilizasiyasının tükənməsinin başlanğıc tarixi kimi də qiymətləndirmək olar. /Əlavə 4-də 
qlobaol neft sivilizasiyasının əks etdirən ən mühüm tarixi məqamların xronologiyası verilmişdir/ 
 
 
2.5. Metan epoxası 
 
Neftlə yanaşı  təbii qazın da tarixi qədim və  zəngindir. Məlum olduğu kimi, erkən 
sivilizasiya çağlarından insanlar yerin təkindən qazın çıxmasının  şahidi olmuşlar. Hələ 
eramızdan da bir neçə min il öncə Abşeron yarımadasında, Xəzərin  şimal-qərb sahillərində 
təsadüf olunan «əbədi atəşlər» dənizə şölə saçmış, keçid edən gəmilərin mayakına çevrilmişlər. 
Hind və Çində,  İranda, Malay adaları arxipelaqında, Amerikanın Eri gölü ətrafında yanar 
qazların davamlı püskürməsi inac və ibadət yeri kimi bu məntəqələri daha da 
məşhurlaşdırmışdır. Atəşpərəstlər isə sönməz ocaqları hifz edərək  ətraf  ərazilərdə  məbədlər 
ucaltmışlar. Bununla belə yanar qazların mistik obrazı ənənəvi çərçivəsindən çıxaraq son iki yüz 
ildə industrial və məişət müsətəvisinə trasformasiya olunmuşdur. Belə ki, ilk olaraq 1830-1840-
cı illərdə  İngiltərədə daş kömürün termik emal ilə  tərkibində olan metan və digər qaz 
qarışıqlarını ayrılması texnologiyası  mənimsənilmiş  və bu tapıntı geniş istifadə dövriyyəsinə 
çıxış etmişdir. XIX əsrin sonlarında Moskva və Peterburq şəhərlərində də daş kömürdən qazın 
alınmasını reallaşdıran çoxsaylı zavodlar fəaliyyət göstərmiş  və müvafiq em
sobaların yandırmada və nisbətən də evlərin qızdırılmasında istifadə olunmuş
insanlar yanar qazların təbii anoloquqları metan qazlarının da energetik gücünü, yanacaq növü 
kimi  əhəmiyyətini dərk etmiş, onları ram edərək istifadəsini genişləndirmişlə
ortalarında digər yanar qazlarla yanaşı, metan strukturlu təbii qazdan da sə
istifadə olunmağa başlanılmışdır [17, 40]. 
Tarixi mənbələr təbii qazdan geniş istifadənin ABŞ-da təşəkkül tapdığını diqqətə  gətirir. 
Bu prosesə geniş  şəbəkədə ölkədə iri qaz yataqlarının kəşfi ilə  əlaqədar 
başlanılmışdır. 1831-ci ildə Kanaua manafakturalarında yanacaq kimi, təbii 
qazdan istifadə hadisəsi isə ABŞ-da qaz sənayesinin başlanğıcı tarixi hesab 
edilir. Sonralar burada boruyayma sənayesində istifadəsinə  və  məişətdə  təbii 
qazın geniş istehlakına başlanılmışdır. XIX əsrin sonunda ölkədə 2 milyard m
3
 
qaz hasil edilmiş  və bu göstərici 1920-ci ildə 23 milyard m
3
-ə yüksəlmişdir. Dünya qaz 
statistikasında ABŞ 1940-cı ilə qədər demək olar kı, yeganə mövcud təbii qaz istehsalçısı ölkə 
ə bunun 20-25%-i müqabilində kəşfiyyat məhsulu alınır. K.Kempellə görə neft piki artıq 
yaşadığımız 2005-ci ildə başlanamışdır. Qarşıdakı dövrlərdə isə illik tükənmə faizi 2-yə bərb
ə dövr edəcəkdir. 
al qazından iri 
dur. İllər ötdükcə 
r. Artıq XX əsrin 
nayedə, məişətdə 
 
57

---

 
 
kimi qalmışdır. 
Karbohidrogen erasının  ən mühüm zonalarından olan Azərbaycanda da qazdan istifadə 
imkanlarının genişlənməsi XIX yüzilliyin ortalarından başlanğıc götürür. 1859-cu ildə 
Suraxanıda fəaliyyət göstərən zavodda ilk dəfə olaraq buxar əldə etmək üçün təbii qazdan 
yanacaq kimi istifadə edilmişdir. 1902-ci ildə isə elə müvafiq ərazidə qazılan quyulardan biri qaz 
fontanı vurmuş, sutkalıq debiti 57 min m
3 
olan bu əlahiddə quyu Azərbaycanda ilk qaznəqletmə 
sisteminin yaranmasına rəvac vermişdir. Həmən illərdən başlayaraq təbii qazdan yanacaq kimi 
neft 
texnoloji həllinin tapılmaması  və mövcud texniki-
iqtisa
iapazon genişliyi aşkarlandıqca onun istehlak 
propo
sərrüfatının digər sahələrində təbii qazdan istifadə geniş intişar tapdı. 
XX əsrin ikinci yarsında isə planetin əksər sivilizasion regionlarında təbii qazdan istifadə 
u çevriliş yaşantısı daha genişlənəcən  metan epoxasının  təşəkkül 
əqamlarına görüntü verir. Həmən zamanlardan başlayaraq təbii qaz istehsalı tam sənayeləşmə 
mərh
alıq mövqeydə  qərarlaşması  nəzərə çarpır. Ekoloji 
intiza
texniki-iqtisadi 
i mövqeydədir. 
nması, müxtəlif 
gətirməməsinin 
hasilatında sobaların və quyuların qızdırılmasında da istifadə olunmuşdur. 1907-ci ildə 
Azərbaycanda artıq 130 milyon m
3 
qaz hasil edilmişdir. Sonradan Suraxanıda quyularda küclü 
qaz fontanlarının yaranması ilə  əlaqədər təbii qazın hasilatı  və istismarının kəskin aşağı 
düşmüşdür. Problematik məsələ isə ondan ibarət idi ki, hasil edilən qazın həcmi onun aşağı olan 
istehlak tələbini xeyli üstələmişdi və bu böyük həcmdə qazdan dolğun istifadə etmək mümkün 
deyildi. Artıq qaz isə sadəcə olaraq havaya buraxılırdı. Bunla belə həmən illərdə yüksələn siyasi 
çaxnaşmalar, təbii qazdan geniş istifadənin 
di çətinliklər hasilat dinamikasına təsir etmişdi. Təbii qazla bağlı bu depressiya çox uzun 
bir müddətdə əhatə olunaraq davamlı qalmış, bu və ya digər səbəblərdən 1919-cu ildə hasilat 48 
milyon m
3
, 1920-1921-ci illərdə 34 milyon m
3
-ə kimi enmişdir. 
Təbii qazın texniki-iqtisadi parametrlərinin d
rsiyası da dəyişkənliklərə  uğradı. Müəyyən olundu ki, qaz yanacaq kimi məişətdə  və 
sənayedə son dərəcə  əvəzsiz istehlak xammalıdır. Sadalanan üstünlükləri ilə yanaşı  təbii qazın 
digər keyfiyyət çalarları, ondan müxtəlif sintetik madddələrin: maye spirt, üzvi həlledici, plastik 
kütlə, süni kauçuk, lif, gübrə, partlayıcı maddə alınması da aşkarlandı. Enerji istehsalında və xalq 
tə
adi reallığa çevrildi. B
m
ələsinə daxil oldu. Təbii qaz kimya sənayesində geniş  tətbiqini tapdıqca onun istilik, 
energetik primatı da mülayimləşmişdir. Lakin bununla belə təbii qazın istehlakında energetik və 
kimyəvi müstəvidə paritetlik qəti müəyyən olunmamışdır. Ehtiyat potensialı və istehlak tələbləri 
müxtəlifliyinə baxmayaraq XX əsr boyu təbii qaz əsasən daha çox istilik və energetik təzahürdə 
bəşəri xidmətdə bulunmuşdur. Onun kimyəvi xammal imkanları isə müvafiq sənaye sahələrinin 
təşəkkül tapdığı ölkələrdə gerçəkləşmişdir. Beləliklə, çoxəsirlik mistik və primitiv isitmə libasını 
dəyişərək ötən əsrin başlanğıcında təbii qaz industrial cəmiyyətin əsas enerjidaşıyıcıları sırasına 
qətiyyətlə daxil olmuşdur. Real görüntülər və aydın proqnozlar baxımından qədəm qoyduğumuz 
XXI yüzilliyin energetik tələblərinin daha yüksək dərəcədə qaz resurslarına bağlanacağı 
perspektivi  şübə doğurmamaqdadır. Metan qərinəsi yüksək sürətlə irəliləməkdə  və geniş 
coğrafiyaları fəth etməkdədir. 
XXI əsrdə təbii qazın dominant enerjidaşıyıcısına çevrilməsi bir çox amillərlə uzlaşdırılır. 
Bu prespektivi sivlizasiyon yüksəliş gerçəkliyi,  ətraf mühitin qorunmasına köklənən intizam 
məsuliyyəti, qazla işləyən mexanizlərdə  tətbiq edilən texnoloji nailiyyətlər, infarmasiyon 
mühütün genişlənməsi, internet və elektron biznesin vüsəti və digər sosal-iqtisadi əhəmiyyət 
artımı daha ümidli edir. Elmi-texnoloji nailiyyətlər, artan ekoloji tələblər, iqtisadi transformasiya 
enerjidaşıyıcılar bazarında yeni meyllərin təzahürnə rəvac verir. Postneft epoxasında nüvə enerji 
sisteminə böyük keçiddə  təbii qazın ar
mın güclənməsi, rentabellik aspektləri təbii qazın digər energetik resurslara zəfər çalmasını 
müşahidə etdirir. 
Təbii qaz yanacaq növü kimi ekoloji üstünlüyü ilə yanaşı, həm də  əksər 
imkanları, energetik qüvvəsi ilə də digər karbohidrogen resurslarına nisbətdə fərql
Yanarkən hiss verməməsi, tüllantı yaratmaması, məşəlinin asanlıqla tənzim olu
görüntü hallarına salınması və bu baxımdan da atmosferə, ətraf mühitə zərərlər 
minimallığı onun ekoloji aspektdə cəlbediciliyini artıran xüsüsiyyətidir. Rəngsiz və çox zaman 
da qoxusuz olan bakir, doğal təbii qazın texniki-iqtisadi parametrləri müqayisəli təhlil obyektinə 
 
58

---