Ə n V ə r м е т е h ə m id o V z ə r n u r ə h ə m id o V a

Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
dan  olan  hunlar  eram ızdan  əvvəlki  dövrlərdə  Baykal  gölü  və 
M onqolustan ərazisində yaşamışlar.  Böyük Hün -  Türk dövlə­
tinin əsası e.ə.  220-ci  ildə  qoyulm uşdur.  Məhz  bu  vaxtdan  eti­
barən  qədim   türklərin  əsl  dirçəlişi,  dünyanın  siyasi  və  coğrafi 
xəritəsində  tutduqları  hakim   mövqe  getdikcə  artm ağa  başla­
mışdır.  H unların  -   türklərin  bir  xalq  kimi  dünya  miqyasında 
tanınması M etenin adı ilə bağlıdır.
M eteni  tarix boyu bəşər  övladlarına sevdirən xüsusiyyətlə­
rindən  biri onun vətənpərvərliyidir. O, bir türk övladı kimi Və­
tən  torpağının,  əcdadlarımız  tərəfindən  bizə  irs  qoyulmuş  bu 
torpağın  qorunub  saxlanm asına  əsl  qəhrəman,  layiqli  övlad 
münasibəti  bəsləmişdir.  M etenin  torpaq ilə  əlaqədər əfsanələş­
miş  rəvayəti  min  illər  boyu  nəsildən-nəslə ötürülür,  ən  m üqəd­
dəs ərməğan kimi xalqın qan  yaddaşında qorunub saxlanır. Bu 
rəvayət  tarixin  dolaylarm da  saysız-hesabsız  igidlər  tərbiyələn­
dirmiş, yurduna dönük çıxanları daim  düz yola səsləmişdir.
«Torpaq  dövlətin  təməlidir,  onu  heç  kimə  vermək  olmaz. 
Torpağı əcdadlarımız bizə irs qoyub getmişdir, orada babaları­
mızın  sümükləri  uyuyur.  T o rp aq   mənim  deyil,  xalqındır.  X al­
qın  torpağını  verməyə  heç  kim in  ixtiyarı  çatmaz.  M ən  öz  atı­
mı,  yaraşıqlı  kənizimi  tunqhulara  ona  görə  verdim  ki,  onlar 
mənim  özümün  idi.  Am m a  torpağı  verə  bilmərəm,  bu  torpaq 
gələcək  nəslə  çatdırılmalıdır.  Y a  xalq  məhv  olmalı,  ya  da  to r­
pağını öz qanı hesabına qorum alıdır.. . » (Mete)
Çox  ibrətam iz  tarixdir.  U lu  babası  Metenin  torpaq  haq ­
qındakı müqəddəs fikirlərinə sadiq qalan böyük xalq şairi Bəx­
tiyar V ahabzadə  1959-cu ildə yazdığı «Gülüstan» poemasında:
.. .Hanı bu  ellərin m ərd oğlulları...
Belə saxlayarlar bəs əmanəti?
Qoy ildırım çaxsm, titrəsin cahan!
Ürəklər qəzəbdən coşsun, partlasın,
D aim  haqq yolunda qılınc qaldıran
İgid babaların goru çatlasm!..
Bir deyən olmadı, durun, ağalar!
174
İntellektual ekologiya
Axı bu ölkənin öz sahibi v a r ...
Hunların  -   türklərin,  bizim  əcdadlarımızın  kim  olduğunu 
gələcək nəslə çatdırm aq üçün fəlsəfə elmləri doktoru Vəli Həbi- 
boğlunun  «Mete»  məqaləsindən  bəzi  məqamları  diqqətinizə 
çatdırmağı  özümüzə  borc  bildik:  «H unlar  hələ  Metedən  çox- 
çox əvvəl özlərini dünya meydanında qəhrəm an -  döyüşkən bir 
xalq kimi göstərmişlər.  Təsadüfi deyildir ki,  300  il Çində,  350 il 
O rta Asiyada  imperiya qurmuş,  700  il bütün Türk dünyasında 
«Şanyu  («Ulu  xaqan»)  titulunu  yaşatmış  H un  imperatorluğu 
dünyamn ən qüdrətli və böyük dövləti kimi müxtəlif xalqları öz 
bayrağı  altında  birləşdirdi.  Böyük  O keandan  Xəzər  dənizinə, 
Tibetdən,  Kəşmirdən  Şimali  Sibirə  qədər  olan  torpaqlar  bu 
qüdrətli  H un  im peratorluğuna  -   türklərə  tabe  idi...  Böyük 
I lu n -  Türk  im peratorluğunun  yaradılması  dünya  miqyasında 
türklərin  qüdrətini  açıq-aşkar  nümayiş  etdirdi.  Mete  təkcə 
Asiyada 26 dövləti öz imperiyasına qatmışdır.
Çin  salnaməçisi  bu  haqda  yazmışdır:  «Metenin  vaxtında 
I Iun  imperiyası  həddindən  artıq  möhkəmləndi  və yüksəldi.  O, 
Şimalda  və  C ənubda  bütün  köçəri  tayfaları  özünə  tabe  etdir­
di.» («Hərbi and» qəzeti,  1-15;  16-31  m art, 2004)
Böyük H un  imperiyası dağıldıqdan sonra hunların  24 tay­
fası  əsrlər  boyu  yaşadıqları  yerləri  tərk  edirlər.  Qərbə  doğru 
irəliləyən bu  tayfalar IV əsrdə Volqa və D on çayları ərazisində 
məskunlaşaraq  Qərbi H un  və ya A vropa H un  dövləti  kimi  ta ­
nınan  güclü  dövlət  yaradırlar.  H un  tayfalarının  Qərbə  doğru 
hərəkəti  dünyada  böyük  dəyişikliklərə  səbəb  oldu.  H unların 
yolu  üstündə  yaşayan  tayfalar  onlarm   təzyiqinə  davam  gətir­
məyib, yaşadıqları əraziləri tərk edir, Q ərbə -  Avropanın içəri­
lərinə doğru çəkilirdilər.  Tarixdə «xalqların böyük köçü»  adla­
nan bu proses bir neçə əsr çəkdi, təsəvvür edin, bir neçə əsr.
445-ci  ildə  bütün  H un  imperiyasında  hakimiyyəti  ələ  alan 
Attila,  ilk  növbədə,  ölkə  daxilində  vəziyyəti  nizama  salmağa 
başladı.  Bu dövrdə  H un dövlətinin tabeliyində 45-ə yaxın xalq
175

---

Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
yaşayırdı.  A ttilanın  apardığı  siyasət  nəticəsində  onun  haki­
miyyəti dövründə bir dəfə də olsun üsyan baş vermədi.
Tarixi  araşdırm alar  göstərir  ki,  Attila  A vropanı yalnız  qı­
lıncı  ilə  deyil,  həm   də  alicənablığı,  dühası  ilə  fəth  etmişdi.  O, 
mənəvi qələbə qazanmışdı.  Öz hərəkətləri ilə A ttila rom alıların 
barbar  saydıqları  hunların  m ənən  onlardan  daha  yüksəkdə 
durduğunu  göstərmişdi.  Yəqin  elə  buna  görə  A vropanın  bir 
çox xalqları Attilam  öz milli qəhrəm anları hesab edirlər...
A ttilam n  ölümündən  (15  m art  453-cü  il)  som a  oğulları 
onun  yerini  tu ta  bilmədilər.  Ölkədə  hərc-mərclik,  hakimiyyət 
uğran d a müharibələr başladı və H u n  dövləti dağıldı.
H unların  bir  hissəsi  əcdadlarının  V əsr  əvvəl  gəldiyi  yolla 
geri qayıtdılar, digərləri isə A vropada qalıb, yerli tayfalara qa­
rışdılar.
Hindistanın  görkəmli  siyasi  və  dövlət  xadimi,  ölkənin  ilk 
baş naziri Cəvahirləl N ehrunun (1889-1964) «Ümumdünya ta­
rixinə  nəzər»  kitabından  bir  m araqlı  faktı  nəzərinizə  çatdır­
m aq  istərdik:  «A vropada  hunların  ən  görkəmli  başçısı  həm 
Romam,  həm  də  K onstantinopolu  uzun  illər  dəhşətə  gətirən 
Attila  olub.  Təqribən  həm in  illərdə  H indistana  gəlmiş  H un 
tayfaları və ağ  hunlar (eftalitlər)  o  tayfalarla  qohum luq  əlaqə­
sində idilər.  O nlar da M ərkəzi Asiyadan gəlmə  idilər...  H unla­
rın  yeni  axını  Mərkəzi  Hindistam   bürüdü  və  nəticədə  onların 
başçısı T aram ana padşah kimi  taxtda möhkəmləndi...  H unla­
rın  xeyli  nəsli  H indistanda  qalıb,  tədricən  ari  əhalisinə  qay­
nayıb-qarışdı.  Mərkəzi  H indistandakı  və  R acəputandakı  bəzi 
qəbilələrin  qam nda  ağ  hunların  qanı  vardır.»  (Bakı,  1986,  s. 
157)
Professor  V aqif  A bbasovun  «Liderlik  fəlsəfəsi»  (Bakı, 
2004) əsərində verdiyi m əlum ata  görə,  Uess  R obert  1988-ci  il­
də ABŞ-da «H un Attilamn sirləri» adlı kitab yazmışdır.  Bu ki­
tab haqqında dünyanın bir çox görkəmli  şəxsiyyətləri  olduqca 
yüksək fikirlər söyləmişlər.
«General  M otors  C orporation»un  eks-prezidenti  Pol 
Q.Zaletski  demişdir:  «M ən  on u   20  dəfə  oxudum   və  hər  dəfə
176
İntellektual ekologiya
özüm üçün yeni bir  şey kəşf etdim.  H esab edirəm ki,  bu,  nadir 
işdir,  çoxlu  sayda  adam lar  üçün  məsuliyyət  daşıyan  hər  kəs 
onu oxumalıdır.»
«Success» jurnalının  baş  redaktoru  Skott  De  Qarmo  yaz­
mışdır:  «Kitab  çox  gözəldir»  fikri  oyadır.  Cəlbedici və  aydın­
dır,  amma bununla yanaşı,  hər  bir rəhbər üçün  olduqca  aktu­
ald ır...  bir çox planlarla, müdrikliklə doludur.»
Əziz  oxucu,  «H un  Attilamn  sirləri»  kitabından  Attilamn 
bir  sıra  fikir  və  tövsiyələrini  sizin  nəzərinizə  çatdırmağı  vacib 
bildik.
Hunlar bütün həyatları boyu oxumalıdırlar, yeni ideyaları, 
novatorluq  prosedurlarım  və  metodları  öyrənməli  və  imkanı
heç vaxt əldən verməməlidirlər.
***
Xidmətin ilk  başlanğıcından bizim rəhbərlərimiz müəyyən,
əsas keyfiyyətləri əldə etməli və onlarla təkmilləşməlidirlər.
***
Hunlara rəhbərlik edən qorxu bilməməlidir.  O, cəsarətə və
güclü ruha malik olmalıdır ki, rəhbər olm aqdan qorxmasın.
***
Hunlara  öz vəzifələrinin  ağır  yükünü  çəkə  bilən  rəhbər  la­
zımdır.  Rəhbər öz bədənini sadə və sağlam şeylərlə qidalandır­
malıdır.  Rəhbər yataqda  əmr verə bilməz.  Öz qarmnı  artıq  qi­
da və ya içki ilə nəşələndirməklə, o, bədənini zəiflədər. Romalı- 
larm  bihuşedici tütünü ancaq ağlı başdan çıxarır.  Ondan istifa­
də  edən  bədən  ağırlaşır.  Hücuma  başçılıq  etmək  üçün  bizim
rəhbərlərimiz bədəncə möhkəm olmalıdırlar.
***
Başçı  hökmən  ruhən  qələbəyə  can  atmalıdır.  Heç  də 
m əcburi deyil  ki,  hər  dəfə  qalib  gələsən,  am m a  ən vacib  döyü­
şləri udm aq lazımdır.  Rəhbər başa düşməlidir  ki, rəqabət həm 
bizim  xalqın  arasında,  həm  də  ondan  xaricdə  çox qüvvətlidir, 
o n u   nəzərə  alm am aq  olmaz.  Məhz  azğm  rəqabət  ruhu  döyüş 
meydanında,  danışıqlar  masası  arxasında  və  daxili  nifaqlar
177

---