Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
99 
 
isə  onların  özləri  hərəkət  etməlidirlər  ki,  daimi  mayedə  olan  cisimlərə  zərbələr 
vurmaqla, onları hərəkətə gətirsinlər.  
Dar  işıq  fonunda  nizamsız  hərəkət  edən  toz  zərrəciklərinin  hərəkəti  də 
Broun hərəkətinə misaldır. Bu halda toz zərrəciklərinin nizamsız hərəkətinə səbəb 
hava zərrəciklərinin özlərinin nizamsız hərəkət etməsidir. 
Broun hərəkəti maddəni təşkil edən zərrəciklərin daimi nizamsız hərəkət 
etməsini  və  bu  hərəkətin  sürətinin  maddənin  temperaturundan  asılı  olmasını 
sübut edən hadisədir. 
 
NİSBİ ATOM VƏ NİSBİ MOLEKUL KÜTLƏSİ.  
 
Müxtəlif  maddələrin  zərrəciklərinin  kütlələrinin  müxtəlif  olmasına 
baxmayaraq,  onların  hamısı  qarşısındakı  əmsallar  fərqlənməklə  eyni  tərtibə 
malikdirlər.  Məsələn,  hidrogen  atomunun    kütləsi  m
o
(H)  ≈  10
-26
 
kq,                
m
o
(He) ≈ 4 
. 
10
-26
 
kq , m
o
(Li) ≈ 7 
. 
10
-26
 
kq,  m
o
(Fe) ≈ 56 
. 
10
-26
 
kq  və s.  
Müxtəlif  maddələrin  atom  və  ya  molekullarının  kiloqramlarla  təyin 
olunmuş  bu  kütlələri  atomun  və  ya  molekulun    mütləq  kütləsi  (və  yaxud  da  
mütləq  atom  və  ya  mütləq  molekul  kütləsi)  adlanır  və  «  m
o
»  ilə  işarə  olunur. 
Atom  və  ya  molekulların    mütləq  kütlələri,  göründüyü  kimi,  hesablama  üçün 
çətinlik  törədən  rəqəmlərdir.  Bunun  səbəbi  mexanikada  bütöv  cisimlər  üçün 
qəbul  olunmuş  kiloqram  etalonunun  maddəni  təşkil  edən  zərrəciklər  üçün 
yaramamasıdır. Ona görə də molekulyar fizikada yeni kütlə etalonu qəbul olunur. 
Etalon olaraq  ən kiçik zərrəcik olan hidrogen atomu və ya kütləcə ona bərabər 
olan karbon atomunun kütləsinin  
12
1
 –i götürülür. Zərrəciyin hidrogen atomuna 
və  ya  karbon  atomunun 
12
1
    –  nə  görə  tapılmış  kütləsi  onun  nisbi  atom  və  ya 
nisbi  molekul kütləsi adlanır və « M
r 
» ilə işarə olunur.    
Nisbi atom və ya nisbi molekul kütləsi  
c
r
m
m
M
0
0
12
1

   kimi tapılır. Deməli, 
nisbi  atom  və  ya  nisbi  molekul  kütləsi  –  verilmiş  maddənin  atom  və  ya 
molekulunun  mütləq  kütləsinin  karbon  atomunun  mütləq  kütləsinin 
12
1
–  dən 
neçə dəfə böyük olduğunu göstərir.    
 
Aydındır  ki,  molekulyar  quruluşlu  maddələr  üçün  nisbi  molekul 
kütləsindən istifadə edilir və nisbi molekul kütləsini tapmaq üçün molekulu təşkil 

---

 
100 
 
edən  atomların  sayı  nəzərə  alınmaqla,  atomların  Mendeleyev  cədvəlində 
göstərilmiş nisbi kütlələrini toplamaq lazımdır. Məsələn, M
r 
(H
2
O) = 
18
16
2
1



, 
M
r 
(H
2 
SO
4
) = 
98
4
16
32
2
1





  və s.   
Deməli,  nisbi  molekul  kütləsi  -  atomların  sayı  nəzərə  alınmaqla,  nisbi 
atom kütlələrinin cəminə bərabər olur.  
 
Maddə  miqdarı.
  Molekulyar  fizikada  maddə  miqdarının  vahidi  üçün     
1 mol adlanan vahid qəbul olunub. Qeyd edək ki, maddə miqdarının bu vahidi BS 
sisteminin  əsas  vahidlərindəndir.  Şərti  olaraq,  kütləsi  12q  olan  karbon 
maddəsinin  miqdarı  1  mol  qəbul  olunub.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  12q    karbon 
maddəsinin  tərkibində  6.02 ·10 
23
  sayda  atom vardır. İkinci  şərt  olaraq,  qəbul 
olunmuşdur ki, istənilən maddənin 1 molu  dedikdə, tərkibində bu qədər zərrəcik 
olan maddə başa düşülsün.  
 
1  mol    miqdarında  maddə  dedikdə,  tərkibində  12q  karbondakı  qədər, 
yəni   6.02 ·10 
23
   sayda atom və ya molekul olan maddə miqdarı başa düşülür.  
 
1  mol  -un    təyinindən    görünür    ki,    istənilən      maddənin    1  mol  -  unu     
təşkil  edən  atom  və  ya  molekulların  sayı  sabit  ədəd  olub,  6.02  ·10
23
    -ə 
bərabərdir.    Bu  rəqəm  Avaqadronun  şərəfinə  Avaqadro  sabiti  adlanır  və  N
A
  ilə 
işarə olunur.  
 
Deməli,   Avaqadro  sabiti  ədədi  qiymətcə  istənilən   maddənin   1 mol -
undakı  zərrəciklərin   sayını   göstərir :       
                    
 
                       
 
 
            
       
   
 
    
   
 
       
   
 
 
   
     
  
 
.
 
 
 
Maddə    miqdarı    «
 
 
»      ilə işarə olunur.   
 
 Əgər  1 mol  - da   N = N
A 
= 6.02 ·10
23 
  zərrəcik  vardırsa,  onda  2 mol  - da     
N = 2 N
A
 ,  3 mol -da N = 3 N
A
,  
 
  
mol – da N =  
 
 
N
A
    qədər  zərrəcik olacaq.  
Belə  çıxır   ki,   
  
 mol   miqdarında   maddədəki     zərrəciklərin    sayını 
tapmaq    üçün   maddə    miqdarını    bir   moldakı    zərrəciklərin  sayına,  yəni 
Avaqadro   sabitinə   vurmaq   lazımdır.             
 
Sonuncu  ifadədən 
A
N
N


  alınar.  Bu  isə  o  deməkdir  ki,  maddənin 
mollarla  miqdarını  tapmaq  üçün  maddəni  təşkil  edən  zərrəciklərin  sayını  bir  
moldakı  zərrəciklərin sayına bölmək lazımdır. 

---