Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Arximed qanunu.
106 yaranacaq. Yan tərəflərə təsir edən qüvvələr isə modulca bərabər, istiqamətcə əks olduğundan bir-birini kompensasiya edəcək. İtələyici qüvvənin nələrdən asılı olduğunu Arximed müəyyənləşdirmişdir. Ona görə də bu qüvvə, həm də arximed qüvvəsi adlanır. Dediklərimizdən aydın olur ki, və ya olmalıdır. Burada və , uyğun olaraq, mayeyə batmış cismin oturacaq sahəsi və hündürlüyü, və həmin cismin üst və alt səthlərinə təsir edən maye sütununun hündürlükləridir. Sonuncu ifadədə (cismin həcmi) olduğunu nəzərə alsaq, onda Arximed qüvvəsi üçün şəklində ifadə alarıq. Qaza batmış cisim üçün Arximed qüvvəsinin ifadəsini çıxarsaq, onda kimi ifadə alarıq. Göründüyü kimi, Arximed qüvvəsi mayeyə və ya qaza batmış cismin həcmindən (daha dəqiq desək, cismin mayeyə və ya qaza batan hissəsinin həcmindən) və mayenin (və ya qazın) sıxlığından asılı olur. # olduqda, # olduqda, (şəkil 127). Şəkil 127. Belə çıxır ki, mayeyə və ya qaza batırılmış cisim öz çəkisini (ağırlıq qüvvəsini yox) ona təsir edən Arximed qüvvəsi qədər itirəcək. Onda cismin 107 mayedəki (qazdakı) çəkisini tapmaq üçün onun vakuumdakı çəkisindən (ağırlıq qüvvəsindən) Arximed qüvvəsini çıxmaq lazımdır: . Dediklərimizdən aydın olur ki, mayeyə (qaza) batmış cismə bir-birinin əksinə yönəlmiş ağırlıq və Arximed qüvvələri kimi iki qüvvə təsir edir. Buna görə də bu qüvvələrin hansının böyük və ya kiçik olmasından asılı olaraq, cisim mayedə bata bilər ( ), mayenin üzünə çıxa bilər ( ), ya da mayenin istənilən dərinliyində tarazlıqda qala bilər, yəni üzər ( ). Cisimlərin maye və ya qazda batma, üzə çıxma və ya üzmə şərtlərini onların sıxlıqlarına görə də müəyyənləşdirmək olar. Beli ki, 1) əgər cismin sıxlığı mayenin (qazın) sıxlıgından çoxdursa ( ), onda cisim mayedə (qazda) batır, 2) olduqda, cisim mayenin (qazın) üzərində qalır, 3) olduqda isə, cisim mayeyə (qazda) tam bataraq, onun istənilən dərinliyində üzür. Asanlıqla göstərmək olar ki, yarıya qədər mayeyə batmış cismin sıxlığı mayenin sıxlığının yarısına, hissəsi mayeyə batmış cismin sıxlığı mayenin sıxlığının hissəsinə və s. bərabər olmalıdır (şəkil 128). Şəkil 128. Ümumiyyətlə götürdükdə isə olur. Burada - ə bərabər olub, cismin həcminin mayeyə batan hissəsini təşkil edir. Bu halda - cismin həcminin mayedən kənarda qalan hissəsi olacaqdır. Arximed qanunu. Arximed qüvvəsinin ifadəsində hasili müxtəlif cisimlərə aid olduğuna görə kütləyə bərabər olmur, lakin, aydındır ki, mayeyə (və 108 ya qaza) batırılmış cisim öz həcmi qədər maye (və ya qaz) sıxışdırıb çıxarır. Ona görə də olur. Burada - cismin öz həcmi qədər (və ya mayeyə batan hissəsinin həcmi qədər) sıxışdırıb çıxardığı mayenin həcmidir. Bunu nəzərə almaqla, Arximed qüvvəsini və ya kimi yazmaq olar. Bu isə olması deməkdir. Deməli, mayeyə və ya qaza batırılmış cismə təsir edən Arximed qüvvəsi - cismin öz həcmi qədər (və ya mayeyə batan hissəsinin həcmi qədər) sıxışdırıb çıxardığı mayenin və ya qazın çəkisinə bərabər olur (Arximed qanunu). Bunu nəzərə alaraq, cisimlərin batma, üzə çıxma və üzmə şərtlərini həm də aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək olar. Bildiyimiz kimi, cismin mayedə batması üçün şərti ödənməlidir. Bu halda ağırlıq qüvvəsinin cismin çəkisinə, Arximed qüvvəsinin isə cismin sıxışdırıb çıxardığı mayenin (və ya qazın) çəkisinə bərabər olduğunu nəzərə alsaq, onda batma şərtini kimi də yazmaq olar. Belə çıxır ki, əgər cismin çəkisi öz həcmi qədər sıxışdırıb çıxardığı mayenin (qazın) çəkisindən böyükdərsə, onda cisim mayeyə batar. Əks halda, yəni olduqda cisim mayenin üzərinə çıxar (şəkil 129). Cismin mayenin istənilən dərinliyində üzməsi üçün isə olmalıdır. Ona görə dəmirin suda batıb, civənin üzərində qalmasını sonuncu şərtə görə belə izah edə bilərik. Dəmir suda ona görə batır ki, dəmirin çəkisi həmin həcmdə suyun çəkisindən böyük, həmin həcmli civənin çəkisindən isə kiçikdir. Şəkil 129. Arximed qanunundan çıxan nəticələr: mayenin səthində üzən cismin hansı hissəsinin mayeyə batmasından asılı olmayaraq, ona təsir edən Arximed qüvvəsi ağırlıq qüvvəsinə bərabər olur; sıxlığından asılı olmayaraq, müxtəlif mayelərin səthində üzən Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|