Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
istifadəsindəki dəyişikliklərlə birlikdə baş verir. Cəmiyyət industrial mərhələyə qədər olan vəziyyətdən industrial və sonra da postindustrial cəmiyyətə doğm hərəkət edir. İndustrial cəmiyyət maşın-sənaye istehsalınm əsasmda formalaşır. Postindustrial cəmiyyətdə ağırlıq mərkəzi əmtəə istehsalmdan xidmət istehsalma keçir; iqtisadi sistemdə elmi biliklər və yeniliklər mühüm rol oyna 3or; ixtisas strukturunda başlıca yeri mütəxəssislər tuturlar. Postindustrial cəmiyyət industrial cəmiyyətdən məhz bu xarakterik əlamətləri ilə fərqlənir. İnkişafın postindustrial mərhələsinin özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır: İqtisadi ədəbiyyatda onlara aid edilir: 1.
istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin onlann idarəedilməsi funksiyasından aynlması; dövlətin iqtisadi proseslərə fəal müdaxiləsi; 2.
müxtəlif istehsal funksiyalarından istifadə edilməsi; 3.
İqtisadiyyatın üçüncü sektorunun (ilk növbədə informasiya və xidmət sferasımn) üstünlüyü. Elmin istehsalm həlledici amilinə çevrilməsinə əsaslanan texnoloji proqres postindustrial informasiya cəmiyyətinin dominantıdır. İndustrial iqtisadiyyatdan fərqli olaraq, burada əl əməyinin maşınla əvəz edilməsi yox, fəaliyyətdə olan əmək vasitələrinin daha səmərəli vasitələrlə əvəz edilməsi üstünlük təşkil edir. Beləliklə, kapitalm təkrar istehsalınm spesifik xüsusiyyəti meydana çıxır ki, o da əmək vasitələrinin silinməsi və istifadəyə verilməsi arasındakı nisbətdir. Bununlada postindustrial mərhələsində xarakterik xüsusiyyət yığımın artımı deyil, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi təşkil edir. Postindustrial cəmiyyətdə idarəetmə fəaliyyəti professiyaya çevrilir, menencerlərin fəaliyyəti isə kifayət qədər təsirli ictimai güc kəsb edir. Onlann güclənən rolu nəticəsində mülkiyyət münasibətləri idarəedənlərlə ida- rəolunanlar arasındakı münasibətlərlə müqayisədə ikinci plana keçir. Postindustrial mərhələsində istehsalın strukturu həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Həyatın keyfiyyətini müəyyən edən sahələr (informasiya, xidmət sektorlan) prioritetlik kəsb edir. İqtisadi artım əsasən iqtisadiyyatın üçüncü sektoru hesabına əldə edilir (xidmət sektoru). Akademik Ramiz Mehdiyev “XXI əsrdə Azərbaycan ideyası kreativ millət kontekstində” (31, 28.06.2012) əsərində yazmışdır: “Prezident İlham Əliyevin “qara qızıf’ı insan kapitalına çevirək” sözləri xətti iqtisadi artıma, yəni iqtisadi inkişafın əvvəlki ənənəvi forma və metodlarına yekun vurmuş və ölkənin sənayeləşməsinin başa çatmasını gözləmədən iqtisadiyyat və istehsal sahəsində kreativ sferaların - postsənaye cəmiyyətinin əsaslanmn yaradılmasına hazırlığa keçid vəzifəsini müəyyən etmişdir.” Dünyada iki bazar sistemi - azad K qabətli xalis bazar iqtisadiyyatı və qanşıq iqtisadiyyat, habelə iki qeyri-bazj şisterni-ənəhəvi və inzi 17
bati-amirlik sistemləri mövcuddur. Bunlardan başqa postsosialist ölkələrinin bazar iqtisadiyyatına keçməsi ilə əlaqədar keçid tipli iqtisadi sistem də formalaşmışdır (57, S.38). İqtisadi sistem dedikdə isə formalaşmış mülkiyyət münasibətləri və təsərrüfat mexanizmləri əsasında cəmiyyətdə yaranan iqtisadi proseslərin toplusu başa düşülür. İctimai tələbatm ödənilməsi, bir tərəfdən, cəmiyyətin resurs potensialı ilə, digər tərəfdən, ictimai quruluşun xarakteri, dövlət idarəetmə sisteminin tipi ilə məhdudlaşır. Xalis bazar iqtisadiyyatı resurslar üzərində fərdi xüsusi mülkiyyəti, bazarda azad rəqabəti, məhsullara qİ 3mıətlərin tələb və təklifin təsiri altında sərbəst müəyyənləşməsini nəzərdə tutur. Bazarda çoxsaylı kiçik satıcılar və alıcılar qarşılaşırlar. Onlardan hər biri öz iqtisadi məqsədlərini və maraqlarım rəhbər tuturlar. Onlann fəaliyyətinin nəticəsi bazarda təklif etdikləri resursların həcmindən, əmək resurslannm sayından və tərkibindən, nəhayət, istehsal etdikləri məhsula (xidmətə) tələbin həcmindən asılı olur. Bu sistemdə dövlət iqtisadiyyata müdaxilə etmir. Sonrakı inkişaf prosesində kiçik sahibkarlann birləşməsi prosesi baş verir. Bu da inhisarın meydana çıxması ilə nəticələnir. Ona görə də çoxsaylı mütəxəssislərin fikrincə, müasir şəraitdə heç bir ölkədə azad rəqabətin xalis bazar sistemi yoxdur. Qanşiq iqtisadi sistem iqtisadiyyatm özəl və dövlət sektorlarmm qarşılıqlı hərəkətinə əsaslanır. Qarışıq iqtisadi sistem (qanşiq iqtisadiyyat) həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə istifadə olunur, fəaliyyət göstərir. Qanşiq iqtisadiyyatm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bir tərəfdən, planlaşdırmadan və digər iqtisadi tənzimləmə vasitələrindən istifadə olunur, digər tərəfdən, istehsalın rəqabətli seçimində bazar mexanizmləri tətbiq edilir (48, S.42). Dövlətin iqtisadiyyata təsirinin intensivlik səviyyəsindən, dövlət tərəfindən həll edilən vəzifələrin prioritetliyindən asıh ola-raq, qanşiq iqtisadi sistemin modelləri, 1 saylı sxemdə göstərildiyi kimi, bir-birindən fərqlənirlər. Ona görə də qanşiq iqtisadiyyatm çoxsaylı milli modelləri vardır. Məsələn, qanşiq iqtisadiyyat modelində həm dövlət və həm də özəl sektor (müəssisələr və ev təsərrüfatlan) bütün resurslann və maddi nemətlərin istehsalmda, bölgüsündə, mübadiləsində mühüm rol oynayırlar. Dövlət iqtisadiyyata müdaxilə edir. Ancaq o dərəcədə yox ki, bazarm tənzimləyici rolunu heçə endirsin. Qanşiq iqtisadi modeldə xalis bazar və sosialist iqtisadi sistemlərin elementləri birləşirlər. Bu birlik işçilərin müəssisənin idarə edilməsində iştirakı sistemi, iş yerlərinin yaradılmasmm stimullaşdıniması, hüquqi və fiziki şəxslərin gəlirlərindən mütərəqqi vergitutumu, kiçik biznesin və əmək-tu-tumlu sahələrin dövlət müdafiəsi (köməyi), iş qüvvəsinin saxlanılması və təkrar istehsalım təmin edən pensiya sistemi, xarici ticarətin himayədarhğı və sairlərlə təmin edilir. Sxemdə göstərilən meyarlann müxtəlifliyinə baxmayaraq, iqtisadçı alimlər hesab edirlər ki, müharibədən sonra Almaniyada yaranmış, son 18
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|