Avropa İttifaqının miqyasında planlaşdırmanın hüquqi bazası fəal surətdə
formalaşdınlır (95, s.l24).
İndikativ, yəni tövsi>
7ə təyinatlı planlaşdırma Qərb ölkələrində çoxdandır ki,
tətbiq olunur və bazarla birgə yaşayır. Həmin ölkələrdə planlaşdırma böhranların
qarşısmm alınmasında və istisadi inkişaf tempinin sürətləndirilməsində mühüm rol
oynamışdır. İndikativ planlaşdırmamn tərkib hissəsi kimi seçilmiş prioritetlərin
maliyyə-sənaye qruplan, sahibkarlar itti- faqlan, həmkarlar təşkilatlan, iri
korporasiyalar ilə razılaşdırma prosedurundan istifadədir.
İndikativ planlaşdırmam həyata keçirən ölkələrin əksəriyyətində
uzunmüddətli və orta müddətli proqnozlann işlənilməsinin strategiyasmm, uzun, orta
müddətli və illik indikativ planlann işlənməsi ilə koordinasiya problemi mövcuddur.
Planlaşdırma və proqnozlaşdırma çoxdandır ki, dünya ictimaiyyətinin diqqət
mərkəzindədir. Bu sahədə iş aparmaq üçün BMT-nin İnkişafın Planlaşdıniması
Komitəsi yaradılmışdır. Onun tərkibinə BMT-nin üzv ölkələrinin planlaşdırma
nazirləri daxil edilmişdir.
Dövlət təsərrüfat subyektləri tərəfindən planlann yerinə yetirilməsi üçün güclü
stimul yaratmalıdır. İdarəetmə stru^urlan müvafiq normativ - hüquqi baza işləyib
hazırlamalıdır:
reqlament,
müxtəlif
metodikalar,
planlann
resurslarla
balanslaşdıniması, ekspertizalann apanimasma dair müxtəlif təlimatlar, dövlət plan
və proqramlannm icrasma nəzarət sistemi.
Təəssüflə qeyd etmək istəyirik ki, Azərbaycan cəmiyyətində planlaşdırmaya
qarşı bir antipatiya, “taqsırkar” obrazı yaradılmışdır. Bəzi mərkəzi idarəetmə
orqanlannın rəhbərləri ölkədə cari və perspektiv planlardan istifadə edilməməsini
ciddi uğur hesab edirlər, fəxrlə deyirlər ki, Azərbaycanda planlı iqtisadiyyat sistemi
ləğv edilmişdir (31, 24.12.2010).
Həyatımn 25 ildən çoxunu planlaşdırma orqanlannda işləyən şəxs kimi
bildirirəm ki, Azərbaycamn uzun və qısa müddətli kompleks sosial-iqtisadi inkişaf
proqnozlan və planlan tərtib edilib, həyata keçirilsə ölkənin iqtisadi, sosial və mədəni
naliyyətləri daha da masştablı olar. Bazar iqtisadiyyatı dövründə planlaşdırmanın
zəruriliyini əsaslandıraraq, 1994-cü ildə “Azərbaycan” qəzetində dərc edilmiş
“Planlaşdırma lazımdırmı?” məqaləmdə yazmışdım: “Müasir dövrdə tamamilə yeni
metodologiyaya əsaslanan və yeni məzmuna malik olan planlaşdırma sisteminin
yaradılmasından və tətbiqindən söhbət gedə bilər. Əgər əvvəllər plan göstəriciləri və
onlann həcmi təsdiq olunub qanım gücünə malik olurdularsa, indi qanunlarla təsdiq
olunmuş normativ aktlara əsaslanan göstəricilər işlənib hazırlanmalıdır”.
İqtisadi planlaşdırma göstəriciləri makro və mikroiqtisadi strukturlan eyni
zaman və məkan daxilində əhatə etməlidir. Mənim fikrimcə, iqtisadi və sosial inkişaf
planlan 12-13 bölmədən ibarət ola bilər. Onlar istehlak və istehsal göstəricilərini,
maddi-texniki, maliyyə-kredit resurslanm, elmi-
400
texniki tərəqqini, xarici iqtisadi əlaqələri, investisiya proqramlanm, sahibkarlıq və
rəqabətin inkişafını, əhalinin məşğulluğunu və yeni iş yerlərinin yaradılmasını, sosial
müdafiə məsələlərini, ölkənin müdafiə qüdrətinin möhkəmləndirilməsini və digər
sahələri əhatə etməlidirlər. Hər bir bölmənin də özünə məxsus texniki-iqtisadi
göstəriciləri olmalıdır. Bütünlükdə göstəricilər sistemi makro və mikroiqtisadi
strukturlan əhatə edərək, onlann inkişafım əlaqələndirməlidir. Göstəricilərin tərkibi,
onlann statusu və məzmunu bazar iqtisadİ
5^atımn tələblərinin yerinə yetirilməsi üçün
şərait yaratmalı, mərkəzləşdirilmiş qaydada planlaşdınlan iqtisadiyyatın idarəetmə
mexanizmlərini bazar iqtisadiyyatımn tələblərinə yaxınlaşdırmalıdır. Planlaşdu*-
manm əhatə edə biləcəyi bütün göstəriciləri burada əks etdirmək mümkün deyil.
Onlann bir neçəsinin adım çəkməklə kifayətlənmək istərdim: məhsul istehlakmm
ümumi həcmi (daxili istehsal, idxal), xarici iqtisadi fəaliyyət, məhsul istehsalımn
ümumi həcmi, məhsul satışı (daxili bazarda satış, xarici bazarda satış), təsərrüfat
subyektlərinin mənfəəti (formalaşma istiqamətləri göstərilməklə), əhalinin
məşğulluğu və əmək məhsuldarlığı, tədiyyə balansı, kredit resurslan, vergilər,
investisiyalar, daxili və xarici investisiyalar, hazır məhsullann anbar qalıqlan və s.
Yeni plan göstəriciləri əsasında respublika üzrə statistika uçotu və hesabat formalan
yenidən işlənib təkmilləşdirilməlidir. Əvvəlki illərdən fərqli olaraq müasir dövrdə
tərtib olunan planlar, nəinki kəmiyyət ölçüləri ilə ifadə olunan göstəriciləri əks
etdirməli və həm də planda qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin
edən kon- krekt tədbirləri də əhatə etməlidir. Bu, xüsusilə plamn sahibkarlığı,
rəqabəti, antiinhisarhğı, maliyyə və tədiyyə balanslarını, sosial müdafiə məsələlərini
əhatə edən bölmələrə şamil edilməlidir.
Ayrı-ayn plan göstəriciləri, xüsusilə dövlət büdcəsi və istehsal bazası ilə
əlaqəli olan göstəricilər vaxtaşırı, təsərrüfat subyektlərinin təqdimatı əsasında
müvafiq idarəetmə orqanlan ilə birlikdə İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi tərəfindən
yenidən baxıla bilər.
Plan tapşmqlan həmişəki kimi təsdiq edilmələdirlərmi? Hansı orqan tərəfindən
təsdiq edilməlidir? Hesab edirəm ki, icrası məcburi və ya normativ xarakter daşıyan
göstəricilər üzrə plan tapşmqlan respublikanın ali idarəetmə və qanunvericilik
orqanlan tərəfindən təsdiq edilməlidir. Məsələn, məhsul istehsalı, məhsul satışı,
respublika büdcəsindən investisiya qoyuluş- lannın həcmi, daxili və xarici kredit
resurslan, pul emissiyası, dövlət ehtiyacı üçün mal satışı, əhalinin sosial müdafiəsi
tədbirləri, təsdiq olunmuş normativ aktlann dəyişdirilməsi üzrə təkliflər və digər bu
xarakterli plan tapşmqlan qanunla müəyyən edilmiş qaydada müvafiq icraçılarla
razılaşdırmadan sonra təsdiq oluna bilər. Nəzarət xarakterli göstəricilər İqtisadiyyat
və Sənaye Nazirliyində bəyənilə bilər. Məsələn, mənfəət və ondan istifadə, bu və ya
digər məhsullara və xidmətlərə tələbat, ayn-ayn məhsul növləri,
401