Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
373 lirdi. Quba xalçaları daxili və xarici bazarda xüsusilə şöhrət qazanmışdı. Xalçalar həm əhalinin maddi tələbatını ödəyir, həm də onun estetik ehtiyaclarına xidmət edirdi. Xalçalara ornamen- tal (naxış) və süjet səciyyəli bəzəklər vurulurdu. Bu dövrdə süjet səciyyəli xalçalar nisbətən az olmuş, «həm də xeyli qaba və sxematik bir səpgidə toxunmuşdur». 180 Qarabağ, Quba, Gəncə, Şamaxı, Qazax, Təbriz, Bakı XVIII əsrdə Azərbaycan xalçaçılıq sənətinin başlıca mərkəzləri idi. Mənbələr göstərir ki, XVIII yüzillikdə Azərbaycanda xovlu xalçalarla yanaşı xeyli miqdarda, yüksək keyfiyyətli, həyat və məişətdə geniş surətdə istifadə olu- nan xovsuz xalça (kilim, palaz, vərni, şəddə, sumax, zili) də hazırlanırdı. 181 Azərbaycan xalqının sənət tarixində bədii parça istehsalı önəmli yer tutur. XVIII əsrdə Azərbaycan şəhərlərində toxunan parçaların keyfiyyəti Səfəvi dövrünə nisbətən xeyli aşağı səviyyədə idi, lakin onlar dünya ticarətində hələ də mühüm alış-veriş obyekti olaraq qalırdı. Təbriz, Şamaxı, Naxçıvan, Şəki, Gəncə şəhərləri bədii parça məmulatının hazırlandığı əsas mərkəzlər idi. İpəkçilik yerli hakimlərə xeyli gəlir veridiyinə görə onlar bu sənətin inkişafına himayəçilik edirdilər. Səyyah S.Qmelinin verdiyi məmulata görə, yalnız Məhəmməd Seyid xan Şamaxıda ipəkçiliyi bərpa etmək məqsədilə Təbrizdən 100 nəfərə yaxın ustanı dəvət etmişdi. La- kin qeyd olunmalıdır ki, XVIII əsrdə toxunan müxtəlif parça növlərinin bəzək ünsürləri artıq əvvəlki dövrlərlə müqayisədə incəliyini və şairanəliyini itirmişdi. Bu əsrdən başlayaraq ölkədə toxunan parçalarda Qərbi Avropa naxış ünsürlərinə təsadüf olu- nur. Həmin yüzillikdə müxtəlif məzmuna malik olan sujetli parça naxışları tamamilə sıradan çıxır, nəbati və həndəsi naxışlarla əvəz olunurdu. Parçalar üzərində təsadüf olunan bəzəklər əsasən basma və tikmə üsulu ilə icra edilirdi. Bədii tikmə sənəti bu əsrdə də xalq yaradıcılığının tərkib hissəsi idi. Tikmə növləri arasında təkəldüz, saya, güləbətin, pilək, cülmə, muncuqlu, qurama və oturtma (qondarma) xalq arasında daha çox yayılmışdı. Bu tikmə növləri arasında yalnız biri (pilək) XVIII əsrin məhsulu hesab olunur. Pilək əsasən müxtəlif ölçülü taxta və pəncərələr üçün hazırlanmış pərdələrin üzərində
374 işlənirdi (dəmir, gümüş, bürünc, qızıl parçalarından). XVIII əsrdə Azərbaycanda müxtəlif metallardan məişət avadanlığı, bəzək əşyaları hazırlamaq işi geniş yayılmışdı. Mənbələrdən məlum olur ki, həmin əsrdə ölkədə misgərlik daha çox inkişaf etmişdir. Əcnəbi
səyyahların əksəriyyəti Azərbaycan şəhərlərində misgər məhəllələrinin olduğunu xüsusilə qeyd etmişdir. Şamaxı xanlığı tərkibində olmuş Lahıc yaşayış məntəqəsi əhalisinin əksəriyyəti misgərliklə məşğul olurdu. Lahıc ustaları ən gözəl işlərini bir çox hallarda Şamaxıya gətirir, burada çalışan qravürçülərlə birlikdə başa çatdırırdılar. Qravürçülər hazır qab-qacaqların üzərində bəzəklər açırdılar. Bu zaman Şəki şəhəri də metalişləmə sənətinin mərkəzlərindən idi. Zərgərlik bu yüzillikdə xalqın sənətkarlıq fəaliyyətinin başlıca sahələrindən olmuşdur. Qadın bəzəkləri gəzdirilməsinə və taxılmasına görə 4 qismə bölünürdü: boyun, qol, barmaq, baş libaslarına bənd olunan bəzəklər. Boyun bəzəkləri ən geniş yayılmış zərgərlik məmulatı idi (sinəbənd, boğazaltı, çiçək, qa- rabatdaq və s.). Zərgərlik nümunələrinin keçmiş irslə üzvi bağlılığını bu əsrdə hazırlanmış qadın və kişi kəmərləri xüsusilə əyani surətdə təsdiqləyir. Tədqiqatlar göstərir ki əski zamanlarda kəmərlə onu gəzdirən şəxsin vəzifəsini, var-dövlətini, dini əqidəsini, milliyyətini və hətta yaşını müəyyənləşdirmək mümkün idi. XVIII əsrdə kəmər daha çox əməli səciyyə daşımışdır. İlk növbədə sənət əsəri olan kəməri bu dövrdə həm kişilər, həm də qadınlar taxırdılar. Adətə əsasən qadınlar enli, kişilər isə nazik kəmərlər qurşayırdılar. Kəmərlər fiqurlu və bəzəkli, bürünc, gümüş və ya qızıl hissələrdən hazırlanırdı. Bu əsrdə Azərbaycanda ən geniş yayılmış kəmərlərdən biri «çərkəzi kəmər» idi. Bu kişi kəmərləri nazik meşindən hazırlanır, yanlarından ətəyə sallanan qotazları olurdu. XVIII əsrdə Azərbaycanda daşoyma sənəti xüsusi vüsətlə inkişaf etmişdi. Daşoyma sənətinin ən bariz nümunələrinə məzar daşlarında təsadüf edilir. 182
Bu cür nümunələr bütün Azərbaycan ərazisində yayılmışdır. XVIII əsrin məzar daşlarının bəzəklərində süjet səciyyəli kompozisiyalara təsadüf olunmur. XVIII əsrdən etibarən Azərbaycanın daş plastikası tədricən sənət forması kəsb
375 etməyə başlamışdı. «Bu isə abidələrin həm texniki, həm də bədii səviyyəsinin kəskin surətdə
aşağı düşməsinə gətirib çıxarmışdı». 183 XVIII yüzillikdə ustalar daşdan at və qoç fiqurları hazırlayır, həmin fiqurların üzərində müxtəlif bəzəklər, yazılar həkk edirdilər. Ölkənin qərb, dağlıq bölgələrində bu cür fiqurlar daha çox hazırlanırdı. Bu əsrdə təsviri sənət sahəsində müəyyən uğurlar qazanılmışdı. Əvvəlki əsrlərdən memarlıq abidələrinin dekorativ bəzəyinin əsasını polixrom kaşı təşkil edirdisə, bu əsrdə onu daha ucuz və asanlıqla başa gələn boyakarlıq sənəti əvəz etməyə başladı. Boyakarlıq əsərlərində çox zaman müharibə və ov səhnələri, kef və musiqi məclisləri, klassik irsdən və folklordan qaynaqlanan süjetlər və obrazlar, konkret tarixi şəxsiyyətlərin portretləri əks olunurdu. Bu zaman Azərbaycanda divar rəssamlığı geniş yayılmışdı, özünün məzmun və forma müxtəlifliyi ilə fərqlənirdi. Azərbaycan xanları, dövrün imkanlı şəxsləri sarayların, imarətlərinin bədii tərtibatı gedişində boyakar rəssamların sənətindən faydalanmışdılar. Azərbaycan divar rəsmlərinin əsasını xalq yaradıcılığının ən geniş yayılmış və mükəmməl növü olan or- namental kompozisiyalar təşkil edir. Şəki xan sarayının divar rəsmləri XVIII yüzilliyin təsviri sənətinin mükəmməl örnəklərindən biridir. 184
baxımdan tənəzzülü, ölkənin ictimai-siyasi həyatında sənətkarların rolunun zəifləməsi dövrün dünyagörüşünün təkamül sürətinə, səviyyəsinə mənfi təsir göstərmişdir. Lakin bu hal dövrün istedadlı, arif, müdrik, bilikli şəxslərinin keçmişlə, müasir zamanla maraqlanmasının qarşısını ala bilməzdi. XVIII əsrin fəlsəfi fikir tarixində klassik mədəni irsin araşdırılması və təbliği davam etməkdə idi. Öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, fəlsəfi görüşlərin, biliklərin başlıca daşıyıcıları, təbliğatçıları həmin dövrdə də Azərbaycanda və vətəndən kənarda yaşayıb- yaradan ədiblər idilər. 1751-ci ildə anadan olmuş, vəfatı tarixi bəlli olmayan Mirzə Əbutalib xanın yaradıcılığı diqqəti cəlb edən faktlardandır. O, Nadir şahın dövründə Hindistana mühacirət etmiş azərbaycanlı ailəsində dünyaya göz açmışdır.
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|