Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
376 Onun tarixə həsr olunmuş, orta əsr Şərq poeziyasına aid olan əsərləri vardır. Alim 1791-ci ildə orta əsr şairləri haqqında «Xülasət ül-əfxar» adlı təzkirə yazmışdır. Sufilik bu əsrdə də Azərbaycanda mövqeyi olmuş təlim idi. Dövrün panteist fəlsəfəsi sufizmin ideoloqu Mirzə Həsən Zünuzinin (1758-ci ildə Xoy şəhərində anadan olmuşdur) yaradıcılıq fəaliyyəti ilə təmsil olunur. O, «Bəhr əl-ümum» və «Riyaz ül-cənnət» əsərlərinin müəllifidir. Əbdürrəzzaq bəy Dünbulinin (1762-1828) fəaliyyəti də əsasən XVIII əsrə təsadüf etmişdir. O, Təbriz bəylərbəyisi Nəcəfqulu xan Dünbulinin oğlu idi. Bu şəxsin mənşəcə kürd olduğu məlumdur. O, müəyyən müddət ərzində Abbas Mirzənin xidmətində olmuş, Fətəli şahın (1797-1834) göstərişilə farsca «Məasiri-sultaniyyə» («Sultan abidələri») əsərini yazmışdır. Əsərdə XVIII əsrin sonunda-XIX əsrin əvvəllərində İranda, Azərbaycanda baş vermiş hadisələr təsvir edilmişdir. Qacarların hakimiyyət uğrunda mübarizəsi, Ağa Məhəmməd şah Qacarın həyatı, Fətəli şahın hakimiyyəti, Abbas Mirzənin hərbi islahatları, Qarabağ, Şəki, Gəncə, Quba, Bakı, Talış xanlıqları haqqında məlumatlar da bu əsərdə vardır. Onun kürd tayfası olan dünbulilərin tarixinə aid əsəri də mövcuddur. Tarixçi «Məftun» təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. 185
O, ensiklopedik biliyə malik idi, antik və Şərq fəlsəfəsinin dərin bilicisi, tarixə və fəlsəfəyə, etnoqrafiyaya və ədəbiyyata dair bir sıra əsərlərin müəllifi kimi tanınmışdı. «Hümayunnamə», «Həqaiq əl-ənvar», «Həqaiq əl-üdəba», «Məsnəvi» əsərləri Əbdürrəzzaq bəy Dünbulinin yaradıcılığının məhsuludur. Mirzə Mehdi İlahi Təbrizi ictimai və fəlsəfi fikir tarixində skeptisizmi ilə tanınmışdı, dövrünün görkəmli şairi və alimi idi. Molla Vəli Vi- dadi ilə Molla Pənah Vaqif XVIII əsrin fəlsəfi fikir tarixində dərin izlər qoymuş mütəfəkkirlər olmuşlar. Vaqiflə Vidadinin deyişməsi (müşairəsi) onların aləmə (kainata, cəmiyyətə, insana, yaradana) baxışlarının müxtəlifliyini aşkara çıxarmaqla yanaşı mükəmməl söz
ustası, humanist, filosof olduqlarını təsdiqləyir. 186 Bu mütəfəkkirlərlə çağdaş olan folklor nümunələrində – «Aşıq Qərib» və «Əsli və Kərəm» dastanlarında cəmiyyətdəki zorakılıq, zülm, riyakarlıq bədbinlik
377 bəsləmir, zülmə qarşı fəal mübarizə hissləri açıqlanır. Zəmanəsinin hərbi-siyasi hadisələri nəticəsində Azərbaycandan uzaqlarda (İraqın Kərbəla şəhərində) formalaşmış Zeynalabdin Şirvani həm səyyah, həm alim, həm də sufiliyin başlıca ideyalarının fəal təbliğatçısı idi. Bir çox fəlsəfi problemlər onun əsərlərinin başlıca araşdırma obyektidir. Alim islam fəlsəfəsi hüdudlarında qapılıb qalmamış, antik fəlsəfi irsin, qədim Şərq fəlsəfəsinin uğurlarından da lazımi səviyyədə bəhrələnmiş, bu fəlsəfi biliklərin fəal təbliğatçısı kimi çıxış etmişdir. XVIII
əsr Azərbaycan mədəniyyətinin təkamülü prosesində bənzərsizliyi ilə fərqlənən mərhələdir. Artıq bu mərhələdə aydınlaşdı ki, mədəniyyətimizin əski zəmində (feodal münasibətləri şəraitində), qapalı şəraitdə inkişaf imkanları tükənmişdir. Azərbaycan cəmiyyətinin, mühitinin, mədəniyyətinin normal inkişafı üçün yeni zamanın tələbatlarına uyğunlaşmaq zərurəti yetişmişdi. Artıq XVIII əsrin sonlarına doğru Osmanlı dövləti əski əzəmətini itirmişdi, iri (kapitalist inkişaf yoluna qədəm qoymuş) Avropa dövlətləri və Rusiya yeni xammal mənbələri və satış bazarları əldə etmək uğrunda kəskin mücadiləyə başlamışdılar. Rusiya və Avropa dövlətləri tarixin orta çağlar mərhələsində qapılıb qalmış, ictimai-iqtisadi, siyasi cəhətdən geridə qalmış, başlıca olaraq siyasi pərakəndəlikdən əziyyət çəkən Şərq ölkələrini (eləcə də Azərbaycanı) iqtisadi və hərbi-siyasi təcavüz obyekti kimi seçmişdilər. Coğrafi yaxınlıq ucbatından XVIII əsrin sonlarından etibarən Azərbaycan Rusiya imperiyasının təcavüz obyektinə çevrildi. Yeni (XIX) əsrin əvvəllərindən başlayaraq vətənimizin əraziləri «şimal
imperiyası»nın tərkibinə ilhaq olunmağa başlandı. Siyasi müstəqillik imkanlarını itirmiş Azərbaycanın həm ictimai- iqtisadi, həm də mədəni inkişaf istiqamətləri müəyyən dərəcədə dəyişdi. Lakin Azərbaycan mədəniyyətinin çoxəsrlik təkamül tarixi, xalqın zəngin mədəni-mənəvi potensialı yeni əsrdə də onun bənzərsizliyini, spesifikliyini, etnik, milii zəmində təkamülünü təmin edəcək möhkəm təməl idi.
378
1 Эволюция восточных обществ: Синтез традиционного и современного, с. 73. 2 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590-1700 го- ды), с. 38. 3 Эфендиев О.А. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке, с. 200. 4 Бах: Акдаь М. Ъелали исйанлары (1550-1603). Анкара, 1963. 5 Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и …, с. 326. 6 Йеня орада, с. 326. 7 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI, с. 45. 8 Бах: Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590- 1700), с. 77-105. 9 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке, с. 38. 10 Петрушевский И.П. Азербайджан в XVI-XVII вв. Баку, 1949, с. 277. 11 Гейдаров М.Х. Города и городское ремесло, с. 107. 12 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке, с. 85. 13 Азярбайъан тарихи цзря гайнаглар, с. 233-234. 14 Йеня орада, с. 232. 15 Ашурбейли С.Б. Экономические и культурные связи, с. 33. 16 Йеня орада, с. 34. 17 Гейдаров М.Х. Города и городское ремесло, с. 112. 18 Гончаренко Н.В. Духовная культура, с. 221. 19 Щаъыйев Т., Вялийев К. Азярбайъан дили тарихи, с. 51-52. 20 Азярбайъан ядябиййаты тарихи. 3 ъилддя, I ъилд, с. 444. 21 Азярбайъан классик ядябиййаты китабханасы. 20 ъилддя. III ъилд, с. 23. 22 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке, с. 201. 23 Ашурбейли С.Б. Экономические и …, с. 97-98. 24 Сяфярли Я. XVII-XVIII ясрляр Азярбайъан епик шеири, с. 68. 25 Мящяммядяли Тярбийят. Эюстярилян ясяри, с. 280. 26 Йеня орада, с. 284. 27 Азярбайъан классик ядябиййаты китабханасы. 20 ъилддя. ВЫ ъилд, с. 119. 28
29 Саиб Тябризи. Сечилмиш ясярляри. Бакы, 1980, с. 335. 30 Азярбайъан классик ядябиййаты китабханасы. 20 ъилддя. VI ъилд, с. 119. 31 Йеня орада, с. 53. 32 Бах: Мясищи. Вярга вя Эцлса. Бакы, 1977. Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|