Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
62 «orta çağların son salnaməçisi və yeni dövrün ilk tarixşünası, ta- rixçisi olmuşdur». 175 A.Bakıxanov «Şirvanın və Dağıstanın» ta- rixini ən qədim zamanlardan 1813-cü ilədək izləmiş, başlıca diqqətini çoxəsrlik tarixin hərbi, siyasi hadisələrinə yönəltmişdir. Lakin o, əsərin «Nəticə» hissəsində «Şirvanın və ona qonşu olan əyalətlərin alimliyi və digər üstünlükləri ilə fərqlənmiş yetirmələri» haqqında qısaca məlumat vermişdir. 176
Gəncəvi, «Həkim əl-Mənəvi Şeyx Nizami Gəncəvi», Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, İzzəddin Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Seyid Zülfüqar Şirvani, Seyid Yəhya Bakuvi, Əbdürrəşid Baku- vi, Kəmaləddin Məsud Şirvani və digər görkəmli şəxslər haqqında qısaca məlumat vermişdir. Əsərinin sonunda A.Bakıxanov «bu diyardan (Şirvandan-red) olduğu üçün fəxr et- diyini» xüsusilə qeyd etmişdir. 177
«Orta çağların son salnaməçisinin və yeni dövrün ilk tarixiçisinin» (Z.M.Bünyadovun ifadəsidir) bu əsəri Azərbaycanın yeni tarixçilər nəsli üçün parlaq örnək olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan tarixşünaslığında diqqəti daha çox Rəşidbəy İsmayılovun «Qafqazın qısa tarixi» (rus dilində) və Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvinin 4 cilddən ibarət olan «Zübdət ət-təvarix» (1905-1913-cü illərdə nəşr olunmuşdur) əsərləri cəlb edirdi. Hacı Mollazadənin əsərinin IV cildinin I hissəsində Əmir Teymurun tarix səhnəsinə çıxmasından Qacarlar sülaləsinin hakimiyyətə gəlişinədək olan tarixi dövrün başlıca hadisələri nəzərdən keçirilmişdir. 178
Müəllif Səfəvilər sülaləsinə, xüsusilə mədəni inkişafın himayəçisi, şair olmuş, sülalə və dövlət banisi I İsmayıla xüsusi rəğbət hissilə yanaşmışdır. Əsər dini təbliğat ruhunda yazılmışdır və İslam ənənələrinin dirçəldilməsi məqsədinə xidmət edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərində (1918- 1920) xalqın tarixinin, mədəniyyətinin öyrənilməsi istiqamətində yeni təşəbbüslər göstərildi. Bu baxımdan M.Ə.Rə- sulzadənin fəaliyyəti və irsi daha diqqətəlayiqdir. 179
Siyasi müstəqillik qazanmış Azərbaycan xalqının öz ta- rixi, mədəni irsinə doğma münasibətinin formalaşmasına xeyli
63 yardım edəcək M.Ə.Rəsulzadə irsi daha diqqətlə, dərindən öyrənilməyə möhtacdır. XX əsrin 20-ci ilində Azərbaycan yenicə yaranmış Sovet imperiyasının tərkibinə daxil olunduqdan sonra vətən tarixi «ye- ni təlimatlar», «tələblər» əsasında araşdırılmağa başlandı. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, əsrin 20-30-cu illərində Rusiya tədqiqatçılarının, xüsusilə mənşəcə suriyalı xristian ərəb olan, gənc ikən Rusiyaya gəlmiş, ötən əsrin 20-40-cı illərində Azərbaycan elmi mühitində çalışmış Panteleymon Krestoviç Ju- zenin – Bəndəli bin Səliba əl-Cəuzinin (1871-1942) fəal yardımı şəraitində Azərbaycan tarixinin mədəni irsinin öyrənilməsi sahəsində xeyli iş görüldü. Arxeoloji, etnoqrafik tədqiqatlar, bir sıra ərəb və fars dilli mənbələrin yeni nəslə anlaşıqlı olan rus və Azərbaycan dillərinə tərcümə
olunması orta çağların Azərbaycan mədəniyyətinin öyrənilməsi işini müəyyən dərəcədə asanlaşdırdı. 180
Həmin dövrdə sayca az olan milli tarixçilərimiz arasında V.Xuluflu, Ə.Salamzadə,
A.Məmmədov, R.İsmayılov,
Ə.Ələkbərov, D.Şərifov,
M.Mirbağırzadə xüsusilə seçilirdilər. Azərbaycan tarixçisi Cahangir Zeynaloğlunun 1924-cü ildə İstanbulda nəşr olunmuş «Müxtəsər Azərbaycan tarixi» əsəri Sovet Azərbaycanında nəşr olunmuş, bu qəbildən olan əsərlərdən xeyli fərqlənirdi. 181 1923-cü ildə R.İsmayılovun «Azərbaycan tarixi», həmin ildə Y.Paxomovun «Azərbaycan ta- rixinin qısa kursu», 1925-ci ildə isə V.Sısoyevin «Azərbaycan (Şimal) tarixinin qısa oçerki» kitabı nəşr edilmişdi. R.İsmayılov A.Bakıxanovun «Gülüstani-İrəmi»nin prinsipinə istinad etmiş, V.Sısoyev yadelli əsarətini əsas götürmüş, C.Zeynaloğlu isə Azərbaycan istiqlaliyyəti tarixini başlıca prinsip kimi istifadə etmişdir. Türkçülük və islamçılıq prinsiplərinə əsaslanan bu əsərdə nəzərdən keçirilən hər bir tarixi dövr mədəniyyətə aid olan məlumatla yekunlaşdırılır. Ümumiyyətlə, təxminən XIX əsrin ortalarından XX əsrin 40-cı illərinədək olan dövrdə Azərbaycan tarixşünaslığının ləng inkişafı nəticəsində tariximi- zin bir çox ümdə problemləri tədqiq olunmamış qalmışdı. Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin mühüm məsələlərinin həlli vəzifəsi, ağırlığı keçən əsrin 40-cı illərindən sonra yetişmiş
64 milli tarixçi kadrların üzərinə düşdü. Bu dövrdə Azərbaycan tarixçilərinin yüksək elmi səviyyədə yetişməsi sahəsində İ.P.Petruşevskinin xidməti xüsusilə nəzərəçarpandır. İ.Hü- seynov, Z.Yampolski, Z.İbrahimov keçən əsrin 40-cı illərinin əvvəllərində sosial sifarişə uyğun olaraq Azərbaycan tarixinin orta çağlarına dair bir sıra əsərlər çap etdirdilər. XX əsrin 40-cı illərinin sonlarında nəşr olunmuş
əsərlər arasında İ.P.Petruşevskinin əsərləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. 182
Ümumiyyətlə, Azərbaycan mədəniyyətinin orta çağlarda təkamülü problemləri öyrənilərkən bu tarixçinin fəaliyyəti xüsusilə qeyd olunmalıdır. O, XX əsrin 40-60-cı illərində Azərbaycan tarixşünaslığında əsas simalardan biri olmuşdur. Azərbaycan tarixinin bir sıra problemlərinin həllində onun rolu böyükdür. İ.P.Petruşevski (1898-1977) Azərbaycan tarixşünaslığında Səfəvilər dövlətinin yaranması, təşəkkülü və inkişafında Azərbaycan xalqının aparıcı, həlledici rola malik olduğunu sübut edənlərdən biridir (ona qədər bu işi V.V.Bartold, A.E. Krımski və İ.A.Hüseynov görmüşlər). İ.P.Petruşevskinin VII-XV əsrlərdə islam dininin Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına təsiri haqqında dəyərli fikirləri vardır. Azərbaycan tarixinə həsr olunmuş «Sbornik statey»dəki 310 səhifəlik materialdan 170 səhifəsi bilavasitə İ.P.Pet- ruşevskiyə məxsusdur. Bu məcmuədə İ.P.Petruşevski ilk dəfə olaraq Azərbaycan tarixinin 3 əsrinin (XV-XVII) sistemli tarix- ini ardıcıl şəkildə şərh etmişdir. Bu dövrdə tariximizin Səfəvilər dövrünə dair cürətli mülahizələri ilə İ.Hüseynov fərqlənirdi. Hələ 1943-cü ildə o, Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə ola- raq Səfəvilər dövlətini Azərbaycan dövləti kimi təqdim etmişdi. Əsrin 50-ci illərində Azərbaycan tarixşünaslığında milli tarixçi kadrın – Ə.Əlizadənin ilk böyük monoqrafiyası nəşr olundu. 183
kitab halında nəşr olundu. Azərbaycan tarixinin orta çağlar dövrü kitabın I cildində öz əksini tapmışdır. Bu cilddə Azərbaycanın orta çağ mədəniyyəti hər fəslin sonunda, xronoloji ardıcıllıqla nəzərdən keçirilmişdir. Əsrin 60-cı illərindən sonra xüsusilə intensivləşmiş arxeoloji araşdırmalar orta çağlarda
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|