Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §3. Azərbaycan mədəniyyətinin islamaqədərki təkamül prosesinə ümumi bir baxış.
71 memarlığın, təsviri incəsənət sahələrinin, folklorun, musiqinin, fəlsəfənin, elmin tərəqqisinə dair yazılmış əsərlərin 226
müəllifi tarixçi deyil. Həmin əsərlərdə mədəniyyətin müxtəlif sahələrinin inkişafına sənətşünas, filoloq, hüquqşünas, filosof baxışı hakimdir. Belə bir cəhəti də xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, ictimai-iqtisadi, hərbi-siyasi səbəblər üzündən Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı orta əsrlərdə də ölkə ərazisi ilə məhdudlaşmırdı. Konkret-tarixi dövrün (orta əsrlərin) mədəniyyətinin inkişafına tarixçi baxışının işlənib hazırlanması hal-hazırda mühüm aktuallıq kəsb edən problem- dir. Mədəniyyətin müxtəlif sahələrinin tədqiqi ilə məşğul olan bir sıra tədqiqatçılar Azərbaycan mədəniyyəti faktlarını «müsəlman mədəniyyəti», «İran mədəniyyəti» sistemi içərisində «əridirlər». 227
Azərbaycan mədəniyyətinin bu sistemlərlə qarşılıqlı təsir prosesini, həmin prosesin çoxəsrlik tarixini inkar etmək mümkün deyildir. Lakin milli mədəniyyət faktlarının re- gional, universal mədəniyyət sistemləri içərisində «əridilməsi» meylinin qeyri-elmi olduğu da şübhəsizdir. Bu meyl İran tarixşünaslığı üçün də səciyyəvidir. Əhməd Tacbəxş, Rəhimzadə Səfəvi, Nizaməddin Mücir Şeybani, Firuz Mənsuri, Fəxrəddin Musəvi, Əhməd Kaviyanpur kimi müasir İran tarixçiləri orta əsrlərdə Azərbaycan zəminində mövcud olmuş dövlətləri, xüsusilə Səfəvi dövlətini Azərbaycan kontekstindən ayırır, onları «İran dövlətləri» kimi təqdim edirlər. 228
Onlar XVI əsrə qədərki zaman kəsimində Səfəvi dövründə yaranmış mədəni dəyərlər sistemini «İran mədəniyyəti» kimi qiymətləndirirlər. Məhəmməd Cavad Məşkurun «Azərbaycan tarixinə nəzər», Əhməd Kaviyanpurun «Azərbaycanın ümumi tarixi», Fəxrəddin Musəvinin «Ərdəbil alimləri», Əhməd Tacbəxşin «İran Səfəvilər dövründə», Rəhimzadə Səfəvinin «Şah İsmayıl Səfəvinin müharibələrinin və həyat tarixinin şərhi», Firuz Mənsurinin «Ta- rix qəlbinin sirləri: Şah İsmayıl şair deyildi, habelə divanı yox idi» əsərləri 229 bu baxımdan daha səciyyəvidir. Obyektivlikdən və elmilikdən uzaq olan həmin əsərlərdə fars şovinizminin güclü təsiri bariz şəkildə üzə çıxır. 230 Təəssüf ki, İran tarixşünaslığında
72 fars şovinizminin başlıca ideyalarını təbliğ edənlər arasında xey- li mənşəcə azərbaycanlı tarixçi vardır. Onların ən məşhuru və bariz nümayəndəsi Əhməd Kəsrəvi (1890-1946) olmuşdur. Əhməd Kəsrəvi «Azəri, yaxud Azərbaycanın qədim dili» (1938, fars dilində), «İranın şəhər və kəndlərinin adları» (1930), «Şeyx Səfi və onun nəsəbi» (1927) əsərlərində Azərbaycanı, onun mədəniyyətini, tarixini, toponimikasını iranpərəstlik ruhunda tədqiq etmişdir. 231 O, İran tarixşünaslığında «kəsrəviçilik» adla- nan istiqamətin banisidir. Tariximizin orta əsrlər dövrü mədəniyyətinin saxtalaşdırılmasında bu istiqamətə mənsub olan tarixçilərin «böyük xidmətləri» olmuşdur. Təbiidir ki, Cənubi Azərbaycanda mədəniyyət tariximizi doğru mövqedən araşdıran tədqiqatçılar da vardır. Hüseyn Düzgün, Rəsul İsmayılzadə, Məhəmmədəli Hüseyni, Cavad Heyət belə araşdırıcılardandır. Müasir Türkiyə tarixşünaslığında da orta əsrlərdə Azər- baycanın ictimai, siyasi, mədəni inkişafı problemlərinə xüsusi fikir verilmişdir. Məsələn, XVI əsrin əvvəllərindən XVIII əsrin 40-cı illərinədək Yaxın və Orta Şərq regionunu daim gərginlik şəraitində saxlamış Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması, qarşılıqlı mədəni-tarixi təsir prosesi bu marağa səbəb olan tarixi faktdır. Türkiyə tarixçilərindən İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı, Bekir Kütükoğlu, Öztuna Yılmaz Osmanlı-Səfəvi münaqişələrinə xüsusi diqqət yetirmişlər. 232
Müasir Türkiyə tarixçiləri (xüsusilə Faruk Sümer) Səfəvi dövlətinin yaranması, təşəkkülü və inkişafında türkdilli etnosun aparıcı, həlledici rolunu təsdiq edirlər.
233 Lakin Türkiyə tədqiqatçıları üçün qeyri-obyektivliklə səciyyələnən mühüm bir cəhət xasdır: Onlar Azərbaycan tarixinə, onun mədəniyyətinə Türkiyə tarixinin və mədəniyyətinin tərkib elementi kimi yanaşırlar. 234 Azərbaycan tarixini və mədəniyyətini ümumtürk tarixi və mədəniyyəti sis- temi
içərisində «əritmək» meyli müasir
Türkiyə tarixşünaslığının nöqsanlı cəhətlərindən biridir. 235
icmalı, təhlili nəticəsində belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan xalqının orta əsrlər mədəniyyətinin təkamülü prose- sini əsasən Azərbaycan tarixşünaslığının son onilliklər ərzində
73 əldə etdiyi uğurlarına və mövcud olan potensialına arxalanaraq elmi, obyektiv şəkildə öyrənmək və təbliğ etmək mümkündür. Son onilliklər ərzində orta çağların Azərbaycan mədəniyyəti faktlarından daha çox qeyri-tarixçilər bəhs etmişlər. Onların nəşr olunmuş əsərlərinin əksəriyyəti sənətşünas, filoloq, filosof araşdırmalarının məhsuludur. Təbiidir ki, həmin əsərlərdə problemə tarixçi baxışı yoxdur. Çoxəsrlik, çoxcəhətli proses olan Azərbaycan mədəniyyətinin hərtərəfli, xronoloji ardıcıllıqla, konkret tarixi şəraiti nəzərə almaq şərtilə tədqiqi zəruridir, zamanın tələbidir. Məlumdur ki, hər hansı bir xalqı digər xalqlardan fərqləndirən əsas cəhət onun mədəniyyəti, mədəni dəyərlər sistemi, mədəni potensialıdır. Bu baxımdan qeyd etmək zəruridir ki, mədəniyyət tarixi öyrənilmədən Azərbaycan tarixinin vahid, obyektiv konsepsiyasını yaratmaq qeyri-mümkündür.
§3. Azərbaycan mədəniyyətinin islamaqədərki təkamül prosesinə ümumi bir baxış. Təqdim olunan monoqrafiyada Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı prosesi VII əsrin ilk onilliklərindən, yəni ərəb işğalları, bir çox Yaxın və Orta Şərq xalqlarının (eləcə də Azərbaycan xalqının) islamlaşması dövründən izlənilir. Lakin xalqımızın zəngin islamaqədərki mədəni keçmişi vardır. İslam dinini artıq VII əsrin 40-ci illərindən etibarən qəbul etmiş Azərbaycan əhalisinin (xalqının) mədəni-mənəvi həyatında, düşüncə tərzində islamaqədərki dini baxışların (bütpərəstlik, atəşpərətstlik, xristianlıq), adət-ənənələrin yaşarılığı danılmaz gerçəklikdir. Tariximizin islamaqədərki dövründən (xüsusilə xristianlıq və atəşpərəstlik dəyərlərindən) imtina olunması ağır, arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Məsələn, xristianlıqla bağlı olmuş keçmişdən imtina olunması, bu irsə yad münasibət Qafqaz Albaniyası dövrünün mədəni dəyərlərinin
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|