90
yazır, musiqi alətlərində çalır, xəttatlıq və rəsmlə məşğul olurlar,
çoxsahəli özfəaliyyətləri – xalq mahnı və rəqsləri, teatr səhnələri ilə
məşhurdular. Qədim nasi musiqisi çox sevilir və hamıya məlumdur.
Yerli orkestr bu musiqi ilə Avropanın bir çox ölkələrində uğurla çıxış
etmişdir. Bu orkestr yaşlı nəsil musiqiçilərindən təşkil olunmuşdur,
buna görə də onu “nasi uzunömürlük allahı orkestri” adlandırırlar.
Litszyanın divar naxışları bütün dünyada məşhurdur, qədim şəhərdə və
onun 15 monastrında belələrinə bolluca rast gəlmək olar. Min və Tsin
dövrünün həmin divar naxışları bu diyarda bir çox din və dini
təriqətlərin qarşılıqlı əlaqəsini və mövcudluğunu əks etdirir, onların
fərqliliyi də elə bundadır. Litszyanda qorunub saxlanılan “Əbədi
uzunömürlük Buddası ilə görüş” nəhəng divar naxışı Buddaların 100
heykəlini seçmiş və nasi xalqının dini mədəniyyətinin xarakterik
xüsusiyyətlərini əks etdirir. O da qəribədir ki, Litsyan rayonunda
Dunba mədəniyyətinin piktoqrafik yazı abidələri saxlanmışdır. Qədim
Dunba qanunları piktoqraflarla yazılmışdır, Dunba dili isə dünyada
yeganə qalan heroqlif yazılı dili kimi tanınır. Hazırda Çinin, Avropa və
Amerika ölkələrinin kitabxana və muzeylərində nasi xalqının minillik
zəngin tarixi və mədəniyyətini təsvir edən 20 mindən çox Dunba
klassik kitabı qorunur. Onların arasında Dunba notları “Tsomo” da
vardır, o, on minlərlə rəqs melodiyalarından ibarətdir və Çin və hətta
bütün dünya rəqs sənətinin ən nadir və ən qiymətli abidəsidir. Nasi
xalqının qədim dövrünün “ensklopediyası” adlandırılan Dunba
kanonları nasi xalqının tarix və mədəniyyətinin öyrənilməsi üçün
mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Loyan şənərinin Lunmen mağaraları Xenan əyalətindədir –
qədim Çinin daş mağaralar sənətinin xəzinəsidir. V əsrin sonunda
Şimali Vey sülaləsinin imperator hökuməti paytaxtı Loyan şəhərinə
köçürdü. O dövrdə artıq Hindistandan buddizm götürülmüş və
imperator əyanları arasında yayılmağa başlamışdı. Buddizmin təsiri
altında dağlarda mağaralar yaratmaq dəbə düşmüşdü. Şimali Vey
imperatoru Syaovenin dövründə (493-cü ildə) Loyandan cənubda
Lunmen dağlarında buddizm ayinlərinin yerinə yetirilməsi üçün
mağaraların yaradılması işlərinə başlanıldı. Sonrakı 400 il ərzində Tan,
Sun və ardıcıl gələn digər 4 sülalənin dövründə irimiqyaslı tikinti işləri
davam etdirilmişdi. Beləliklə, Lunmen mağaralarının tarixi 1400 ildən
artıq hesablanır. Loyandan cənubdakı Lunmenşan (qərb dağları) və
Syanşan (şərq dağları) dağlarının İ çayı sahillərində yerləşən qaya və
91
ətəklərində bizim günlərə qədər 1352 mağara, 785 kiot, 97000 budda
heykəli və 3680-dan çox xəttatlıq yazılı abidə və heykəl saxlanılır. Süni
mağaralar olan qayaların ümumi uzunluğu 1 km təşkil edir. Şimali Vey
sülaləsi dövründə döşənmiş buddaların əksi olan divar oyuqları
kiotların ümumi sayının üçdə birini, Tan sülaləsi dövründəkilər isə üçdə
ikisini təşkil edir. Sifət cizgiləri, heykəllərin libası və sənətkarların
bədii üslubları iqtibas edilmiş buddizm kanonlarının Çin mağara
sənətinə təsirinin getdikcə azalmasından xəbər verir. Çin
sənətkarlarının əsərlərində aşkar milli kolorit xarakterikdir, heykəllər
özü isə əl ilə qayrılmış mağaralarda daş heykəllərin yaradılması
sənətinin zirvəsinin ifadəsidir. Bin Yan Çjun mağarasında 11 nəhəng
budda var, onları həqiqətən də bu sənət növünün nümunəvi əsərləri
adlandırmaq olar. Heykəllərin azad və təbii şəkli, pozaların sərbəstliyi
Şimali Vey dövrü üçün tam xarakterikdir. Bu əsərlər Yunqan daş
mağaralarının (Şanqun əyaləti) nəzərəçarpacaq təsiri ilə yaradılmış və
öz növbəsində təravətli, həyat dolu fiqurları ilə Tan sülaləsi realist
stilinin formalaşması üçün fundament rolunu oynamışdır. Tan
sülaləsindən sonra o dövrdə hökm sürən estetik kanonun tələblərinə
cavab verərək mağara heykəlləri dolğun və möhkəm olmuş, lakin
bununla belə zəriflik və parlaqlıqdan xali olmamışdır. O dövrə xas olan
stilə ən parlaq nümunə - Fentyan məbədi (“Əcdadların xatirəsinin yad
edilməsi məbədi”) ərazisindəki heykəl kompleksidir, o, U Tszetyanın –
Çinin bütün tarixi boyu yeganə imperatriçasının əmri ilə yaradılmışdır.
Kompleks başlıca heykəl- hündürlüyü 17,14 m olan “Budda
Luşen”dən, Luşenin tələbələri – Pusa (Budda zümrəsi), Tyanvanın
(Səma Allahı) heykəllərindən, cəngavərlərin və məbədə qurban
verənlərin qoşa heykəllərindən ibarətdir. “Budda Luşen”in sifəti ciddi
və gözəldir, bu da ümumilikdə feodal dövrü Çinində ideal
imperatorların təsvirlərinə xasdır. Heykəl mükəmməl sənət əsəri, Çin
buddist sənətinin zirvəsi hesab olunur.
“Datszu” mağaraları. Sıçuan əyalətində və Çuntsin şəhərindəki
heykəlli mağaralar yerli və dünya incəsənəti tarixində xüsusi yer tutur.
Qədimdə burada iqtisadi və mədəni cəhətdən inkişaf etmiş rayon
yerləşirdi, digər yerlərdən qabaq burada daosizm və buddizm meydana
gəlmişdir. Buna görə də daşda oyma sənəti bu rayonda qədim tarixə
malikdir, mağaralarda daş təsvirlərə burada hər yerdə rast gəlmək olar,
50 qəzada 200-dən artıq mağara qorunub saxlanmışdır. Onların tikintisi
Cənub və Şimal sülalələri dövründə başlanmış (420-589-cu illərdə),
92
Min və Tsin sülalələrinə qədər davam etmişdir (1368-1911-ci illər),
Tan sülaləsi dövründə isə (618-1279-cu illər) mağaraların yaradılması
daha sürətli aparılmışdır. Bu gün onlar Qansudakı “Moqao”, Xenandakı
“Lunmen” və Şansidəki “Yunqan” mağaraları ilə eyni dərəcədə
məşhurdurlar. Sıçuan və Çuntsindəki mağara heykəl kompozisiyaları
arasında “Datszu” yeraltı zalları ən böyük ölçüsü, dolğunluğu və
yüksək bədiiliyi ilə seçilir. Onları “incəsənət xəzinəsi”, “daşda oyma
diyarı” adlandırırlar. “Datszu” mağaraları Datszu qəzasında yerləşir, bu
Çuntsindən cəmi 165 km uzaqdadır. Burada Tan sülaləsinin son
dövründən (IX əsr) Sun sülaləsinin sonuna qədər (XIII əsr) yaradılmış
50 min təsvir vardır. 40-dan çox zal müəyyən edilmişdir ki, onların
arasında Beyşan ən tipik və yüksək bədii sənət abidəsi hesab edilir.
Qədimdə “Lunqanşan” adlanan Beyşan dağı qəza şəhərinin iki
kilometrliyində yerləşir. Tan sülaləsinin sonunda (IX-X əsrlər)
Sıçuanda Vey Tszyuntsin hökmranlıq edirdi, burada isə onun
qoşunlarını yerləşdirmək və taxıl saxlamaq üçün Yunçançjay kəndi
yerləşirdi. 892-ci ildə Ven Tszyuntsin Beyşan dağında Budda fiqurları
tökdürməyə başladı. Onun ardınca yerli məmurlar, əyanlar, monarxlar
da həkkaklara öz hesablarına Budda heykəlləri sifariş verməyə
başladılar. Bu təcrübə düz Cənubi Sun dövrünə qədər davam etmişdir.
Hazırda bu əsərlərin artıq min yaşı var. 250 il ərzində dağın ətrafında
Buddanın on min təsviri əmələ gəlmişdir. Dövrlərindən asılı olaraq
onların stili də müxtəlifdir. Beyşan dağında daha bütöv saxlanılan 136
№-li mağaradır. O – Sun sülaləsinin tipik nümunəsidir. Mağarada
bodisatvaların heykəlləri vardır: Quanin çox mərhəmətli görünür, o,
“Yunqan”dakı heykələ oxşamır, orada o, daha ciddi və sirrlidir.
Bodaistva Mancuşrinin şirin belində və Samantabxadranın ağ filin
üstündə heykəlləri mütəxəssislərin və turistlərin daha çox diqqətini cəlb
edir. Buddist müqəddəslərinin xeyirxah surətləri ilə vəhşi heyvanlar
arasında böyük kontrast diqqəti çəkir, lakin incəsənət nöqteyi-
nəzərindən bu kompozisiyalar olduqca harmonikdir. Onlar obrazlı
surətdə çatdırırlar ki, xeyir mütləq şər üzərində qələbə çalır. Burada ən
qiymətli abidələr Quaninin heykəlləri sayılır. Əvvəlki dövrlərdə Çində
Quaninin obrazını məğrur və ciddi kişi təcəssüm etdirirdi. Tan
sülaləsinin axır dövrlərindən isə o, gözəl qadın fiquruna çevrilmişdir.
Beyşan dağında ən məşhur heykəl “Bodisatva Quanin təsbeh ilə” hesab
edilir, başqa adı – “nazlı Quanin”dir. Heykəlin hündürlüyü təqribən 100
santimetrdir. O, lotosda ayaqyalın dayanıb, sağ çiyni ilə daş divara
Dostları ilə paylaş: |