Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini

10.18.  Tranzistorli  o‘zgartirgichlar
Tranzistorli  o‘z-o‘zidan  qo‘zg‘atishli  o‘zgartirgichlar  (avto-
generatorlar)  o‘zgarmas  kuchlanishni  o‘zgartirish  jarayonini
10.26-rasmda keltirilgan funksional sxemadan foydalangan holda
tushuntirish  mumkin.  O‘zgarmas  tok  manbayi  akkumulator
10.25-rasm. Maydoniy tranzistor  VAXi (à) va maydoniy tranzistorda
yig‘ilgan parametrik stabilizatorning sxemasi (b).
I
c
U
si.min
U
si
VT
I
C
Z
R
b
R
y
a
b

---

235
batareyasi  B  hisoblanib,  undan  uncha  katta  bo‘lmagan  U
kir
kuchlanish  Tr  transformatorga  beriladi.  Tr  transformator
o‘zgaruvchan  kuchlanishning  shakllanishi  va  uning  qiymatini
o‘zgartirish  uchun  xizmat  qiladi.  Akkumulator  kuchlanishi
o‘zgarmas  bo‘lganligi  uchun  akkumulator  va  transformator
orasiga  o‘zgarmas  tok  zanjirini  davriy  ravishda  uzish  va  ulash
maqsadida  350...400  Hzli  tokuzgich  qo‘yish  zarur.  O‘zgarmas
tokuzgich sifatida  tranzistorli generator  G xizmat  qiladi.
Transformator  birlamchi  chulg‘amidagi  tokning  uzilishi
magnit  o‘tkazgichda  vaqt  bo‘yicha  o‘zgaruvchan  F(t)  magnit
oqimini vujudga keltiradi. Natijada chulg‘amlarda magnit oqimi
o‘zgarish  tezligiga  va  chulg‘am  o‘ramlar  soniga  proporsional
bo‘lgan  EYK  induksiyalanadi.  Shunday  qilib,  o‘zgarmas  kuch-
lanishdan  to‘g‘ri  burchakli  impulslar  shaklidagi  o‘zgaruvchan
kuchlanish olinadi, ya’ni invertorlash amalga oshiriladi. To‘g‘ri
burchakli impulslar transformator yordamida amplituda bo‘yicha
o‘zgartiriladi va keyin F silliqlovchi filtrli T to‘g‘rilagichga beri-
ladi. To‘g‘rilagich chiqishidan o‘zgarmas kuchlanish olinadi. Bunday
o‘zgartirgich konvertor deyiladi. Uning chiqishidan kirish kuchla-
nishidan talab  qilingan qiymatga  farqlanuvchi o‘zgarmas  kuch-
lanish  olinadi.
10.26-rasm.  O‘z-o‘zidan  qo‘zg‘atishli  bir  taktli  o‘zgartirgich
(avtogenerator)ning  tuzilish  sxemasi.
B
G
T
F
Tr

---

236
O‘z-o‘zidan  qo‘zg‘atishli  tranzistorli  bir  taktli  o‘zgartirgich
(10.27-rasm)  prinsiðial  sxemasi  U
kir
  o‘zgarmas  kuchlanish
manbayi avtogenerator sxemasi bo‘yicha kalit rejimida ishlovchi
VT tranzistorda yig‘ilgan tok uzgichi, magnit o‘tkazgichi to‘g‘ri
burchakli  gizterezis  halqali  impuls  transformator  T1,  bir
yarim davrli to‘g‘rilagich va yuklamadan tashkil topgan.
O‘zgartirgichning  ishlash  prinsiði  impuls  transformatori
birlamchi  chulg‘amida  kalit  ravishda  ishlovchi  VT  tranzistor
yordamida  o‘zgarmas  tokni  uzishga  asoslangan.  Kollektor
zanjiriga  U
kir
  o‘zgarmas  kuchlanish  qo‘yilganda  transforma-
torning  W
k
  birlamchi  chulg‘amidan  tok  oqib  o‘ta  boshlaydi.
Ulanish  momentidan  boshlab  tok  oniy  ravishda  emas,  ma’lum
qonun bo‘yicha ortadi. Shuning uchun tok impuls transformatori
magnit o‘tkazgichida o‘suvchi magnit oqimini vujudga keltiradi.
Bu  o‘zgaruvchan  magnit  oqimi  W
b
  teskari  aloqa  chulg‘amida
o‘zinduksion EYKni vujudga keltiradi. W
b
 teskari aloqa chulg‘a-
10.27-rasm.  O‘z-o‘zidan  qo‘zg‘atishli  tranzistorli  bir  taktli
o‘zgartirgichning prinsiðial sxemasi.
T1
W
k
VT1
U
kir

W
b