Ellin davlatlari
Ellinistik davlatlarning siyosiy va iqtisodiy taraqqiyoti
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.2. Ellinistik davlatlarning siyosiy va iqtisodiy taraqqiyoti.
Yunon-makedonlar kelishi arafasida Misrning iqtisodiyoti so’ngi tosh davri ibtidoiy texnikasi darajasida bo’lib, faqatgina qisman takomillashtirilgan mis va bronza qurollariga asoslangan edi. Yunon-makedonlar kelishi bilan mamlakat xo’jaligida haqiqiy to’ntarish bo’ldi: qishloq xo’jaligida temir mehnat qurollari paydo bo’ldi, Bobildan seyalka olib kellindi. Qishloq xo’jaligida yangi texnik moslamalar vino va zaytun yog’ini olish uchun vintli pres (Arximed vinti)dan foydalana boshlanishi dehqonlarni mehnatini yengillashtirdi. Yangi ekinlar paydo bo’ldi va ishlov beriladigan yer-maydonlarining hosildorligi keskin o’sdi. Firavn Nexo kanali qayta tiklandi, tashlab qo’yilgan ko’plab yerlar o’zlashtirilib, irrigatsiya inshootlari qayta ishga tushirildi. Hunarmandchilik shaharlarda to’planib, qishloq xo’jaligida qaraganda bu sohada qul mehnati keng qo’llandi. Hunarmandchilik mahsulotlari bozor uchun ommaviy ravishda ishlab chiqarildi. Kemasozlik uy-joy va jamoat binolarini qurilishi, metal va keramik idish-tovoqlar, gazlamalr, mebellar, zargarlik buyumlari tayyorlash keng rivojlandi. Yuqori sifatli hunarmandchilik mahsulotlari eksport qilindi. Ptolemey I savdo-hunarmandchilik, qishloq xo’jaligini rivojlantirish maqsadida o’z tanga pullari oltin stater, kumush tetradraxma va mis obollarni zarb qila boshladi. Oltin va kumush qazish, tanga zarb qilish, turli xil pul ayirboshlash davlat monopoliyasiga aylantirildi hamda, chet el tanga pullarini ishlatish taqiqlandi. Misr iqtisodiyoti va tashqi savdosida o’ziga xos qog’oz vazifasini bajargan papirusni ishlab chiqarish ham davlat monopoliyasiga aylantirildi. 19 Ptolemey I va Misrni boshqargan uning vorislari (Ptolemey II, Filadelf III, Everget III, Filopator IV, Epifan V) deyarli yuz yil davomida faol tashqi siyosat olib borib, Ellin dunyosida yetakchilik qilishga da’vo qildilar. Ptolemey V Epifanning er. avv. 180-yil o’limidan keyin tashqi siyosatda qiyinchiliklar tug’ila boshlandi, tushkunlikning uzoq davri boshlanib, miloddan avvalgi 30-yilda Rim istilosi bilan tugallandi 28 . Er. avv. III asr o’rtalarida Misr kuchli harbiy flot va qo’shinga ega edi. Ptolemeylarning asosiy raqibi Makedoniya, Bobil va Kichik Osiyodagi ba’zi davlatlar edi. Ptolemey IV Filopator davri (er. avv. 222 – 205-yillar) Misr tashqi siyosiy yutuqlarining eng oliy nuqtasi bo’ldi. Misrning mavqei Old Osiyoda kuchayib ketdi, lekin bu vaqtinchalik edi. Er. avv. 70-yillardan boshlab, Rim davlati Misrning ichki ishlariga faol aralasha boshladi. Ptolemey sulolasining bir necha vakillari Rim yordami bilan hokimiyatni boshqardilar. Sulolaning so’ngi vakili Kleopatra VII ham rimliklar yordamida taxtga keldi. Salavka davlati gullab-yashnagan davrida Iskandarning Osiyodagi sobiq mulklarini katta qismini o’z tarkibiga olgan edi. Bu bepoyon hududda turli iqtisodiy va madaniy taraqqiyot bosqichida turgan etnik va til jihatidan olaquroq bo’lgan xalqlar joylashgan edi. Salavka davlatida yunon va makedonlar podsho boshchiligida hukmron tabaqaga aylandilar, ular barcha oliy hokimiyat lavozimlarini egallab oldilar hamda qo’shinning asosiy qismini tashkil etdilar. Mahalliy zodagonlar hokimiyat boshqaruvida deyarli ishtirok etmadilar. Faqat Bobil shaharlarining fuqaro-ibodatxona jamoalari ma’lum bir imtiyozlardan foydalandilar 29 . Salavkiylar davlati aholisining asosiy qismi jamoachi dehqonlardan iborat edi. Bu jamoalar podsho foydasiga pul va natural majburiyatlarni o’tar edilar. Jamoachi dehqonlar shaxsan erkin edilar, lekin davlat hokimiyati dehqonlarni asta- sekin qaram qila boshladi. Bu ularni yerga biriktirib qo’yishda ko’rinadi. Davlat 28 Любченков Ю. Древний мир и средние века. – М.: Вече, 2001. – C. 227. 29 Кошеленко Г.А. Греческий полис на эллинистическом Востоке. – М.: Наука, 1979. – C. 93. 20 yerlari ikki qismga bo’lingan edi. Bir qism yerlar podshoning shaxsan o’ziga tegishli yerlar, ikkinchi qismi shaharlar, mahalliy zodagon-hokimlar, qabilalar va jamoalarga tegishli bo’lib podsho tomonidan nazorat qilinar edi. Davlatning butun hududi satrapliklarga bo’lingan bo’lib, undan kichik mamuriy birliklar yeparxiya va giparxiyalar edi. Satraplik boshida satrap(Antiox III davrida-Strateg) turib, u fuqarolik va harbiy hokimiyatni amalga oshirar edi. Moliya muassasi esa mustaqil edi. Salavkiylar davlatida O’rta Osiyo va Eron hududlari muhim o’rin tutar edi. Salavk I davrida uning o’g’li va merosxo’ri Antiox I (er. avv. 280 – 261-yillar.) bu hududlarni boshqarar edi. Antiox I Salavkani Spitamenning qizidan bo’lgan o’g’li edi. O’rta Osiyoda sulola hokimiyatini mustahkamlash uchun yangi shaharlar va harbiy manzilgohlar qurildi, eskilari qayta tiklandi (Marv vohasi devor bilan to’liq o’rab olindi). Antiox I davridan keyin er. avv. III asr o’rtalarida Baqtriya, So’g’diyona va Parfiya ajralib chiqdilar, Vifiniya, Paflagoniya, Kappadokiya va Galatiya kabi davlatlar paydo bo’ldi. Qora va Kaspiy dengizlari oralig’ida Armaniston davlati, Midiyaning shimoliy qismida satrap Atropat Salavkiylardan ajralib chiqib, Midiya Atropatenasini tashkil qildi. Natijada Yunon-Baqtriya va Parfiya podsholiklari vujudga keldi (Yunon-Baqtriya er. avv. 130-yillargacha, Parfiya davlati esa eramizning 227-yiligacha mavjud bo’ldi.). Antiox III bu davlatlarni bo’ysundirish uchun er. avv. 212-205-yillarda sharqqa yurish qildi 30 . Yurish davomida xarajatlarni qoplash uchun Antiox III Ekbatanadagi Anaxita ibodatxonasini taladi. Yurish natijasida Parfiya qayta bo’ysundirildi, Yunon-Baqtriya uning shaharlarini ikki yil natijasiz qamal qilish bilan rasman Salavkiylar hokimiyatini tan oldi. Antiox qo’shinlari Hindikush tog’laridan o’tib Hindiston yerlariga bostirib kirdi va mahalliy hokim bilan shartnoma tuzilib Antiox Hind jangovar fillariga ega bo’ldi. Antioxning bu yurishi salavkiylar davlatining yemirilishini vaqtincha to’xtatdi. U markaziy hokimiyatni mustahkamladi. Kichik Osiyoning katta qismi bosib olindi va Kelesiriyani Misrdan batamom tortib oldi. 30 Левик П. Элинистический мир. – М.: Издательство Восточной литературы, 1990. – C. 117. 21 Kuchayib ketgan Salavkiylar davlati Pergam va Rodosni xavfsizligiga jiddiy xavf sola boshladi. Pergam va Rodos Antiox III dan shikoyat qilib, Rimdan yordam so’radi. Rim ham Antiox III saroyiga mashhur Karfagen qo’mondoni Gannibalni maslahatchi bo’lib turganidan norozi edi. Er. avv. II asr boshlarida Salavkiylar bilan Rim respublikasi o’rtasida Yunoniston uchun raqobat boshlandi. Er. avv. 189-yilda Rim bilan bo’lgan urushda Antiox III qo’shinlari yengildi. Mamlakat hududlarida norozilik Salavkiylarning zulmiga qarshi qo’zg’olon va isyonlar boshlanib ketdi. Yunon-Baqtriya va Parfiya o’z mustaqilliklarini qayta tikladilar va Parfiya g’arbga tomon yurish qilib Salavkiylar hududlarini bosib ola boshladi. Midiyada satrap Timarxning isyon ko’tarishi bu viloyatni parfiyaliklar tomonidan bosib olinishiga yordam berdi. Bundan tashqari, parfiyaliklar fors va Elamni egalladilar. Antiox III ning o’g’illaridan biri Antiox IV (er. avv. 175-yilda) shijoatli hukmdor bo’lib, davlat hokimiyatini bir qadar mustahkamlashga erishdi. Uning boshqaruvi davrida mamlakatda podsho san’at va madaniyatga homiylik qildi 31 . Shuhratparast Antiox IV Salavkiylar davlatining o’tmishdagi kuch-qudratini tiklashga urindi. Mamlakat ichida bir qadar ijtimoiy siyosiy barqarorlikni vujudga keltirib, uning hududini kengaytirishga harakat qildi. Antiox IV Misrni bosib olish uchun kuchli qo’shin bilan yurish boshladi. Yo’lda uni Rimning Misrdagi elchisi Gay Popiliy Lena to’xtatadi. Aytishlaricha, Salavkiylardan ko’ra qudratli bo’lgan Rim elchisi Antiox IV o’tirgan joyni atrofida doira chizib, Rimning talabi bajarilmaguncha (Misrga yurishni to’xtatish) Antiox IV ni doira ichidan chiqib ketishini taqiqladi. Natijada, rimliklarning tazyiqi ostida Misr yurishi to’xtatiladi. Salavkiylar davlatining yemirilish jarayoni tezlashib ketdi. Er. avv. I asr boshlarida Yahudiya o’z mustaqilligini qo’lga kiritdi. Natijada Salavkiylar davlati hududi Suriya, Finikiya va Klikiyaning bir qismi bilan chegaralanib qoldi. Er. avv. 64-yilda Salavkiylar davlatining qoldiqlari Rimga Suriya provinsiyasi sifatida 31 Ранович А.Б. Элинизм и его историческая роль. – М.: Наука, 1999. – C. 117. 22 qo’shib olindi. Sharqiy Pont, Paflagoniya, Galatiya, Kappadokiya, Armaniston va Kommagen rimliklarga vassal bo’lgan mahalliy hokimlar qo’lida qoldi 32 . Ptolemeylar Misri, Salavkiylar davlati bilan bir qatorda Makedoniya ellin dunyosining katta davlatlaridan biri edi. Diadoxlar urushlaridan so’ng Makedoniya tushkunlik holatida edi. Aholini katta qismi Iskandar yurishlari davrida sharqqa ko’chgan edi. Antigonidlar olib borgan doimiy urushlar shimoldagi varvar qabilalarini xavfi makedon iqtisodi va davlatini zaiflashtirdi. Antigonidlar xo’jalik hayotini qayta tiklash, aholini ko’paytirishga e’tibor berishga majbur bo’ldilar. Shu sababli yangi shaharlar qurilib, eskilari qayta tiklandi, bo’sh yotgan yerlarga aholi ko’chirildi, konlar qazildi. Kemasozlik rivojlandi, qurilish yog’ochlari bilan qizg’in savdo qilindi. Makedoniyadagi beqaror vaziyat Iskandar vafotidan keyin qariyb ellik yil davom etdi. Er. avv. 276-yilda Kassandrning nevarasi, galat (kelt)lar hujumini ikki marta qaytargan. Yunonistondagi vaziyatni barqaror qilgan Antigon 276-yilda taxtga chiqdi. Antigon va uning avlodlari Makedoniyani Rim bosib olgunga (er. avv. 168-yilgacha) qadar boshqardilar. Antigonidlar uchun Yunonistonni bo’ysundirib turish juda qiyin siyosiy muammo edi. Bu davrda manfaatlari bir-biriga zid bo’lgan yunon polislari turli ittifoqlarga birlashib, urush olib borar edilar. Makedoniya ham bir necha yunon polialri kirgan Ellin ittifoqiga boshchilik qildi va yunon shaharlari ichki ishlariga faol aralashdi. Rim va Ptolemeylar yunon polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishlarini qo’llab-quvvatladilar. Ikkinchi Puni urushlari vaqtida Makedoniya Gannibal bilan ittifoq tuzdi. Bunga qarshi Rim Pergam va Peloponnesning bir necha polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishga undadi. Natijada er. avv. 215-206-yillar birinchi makedon urushi yuz berdi. G’ayratli podsho Filipp V Salavkiylar bilan ittifoq bo’lib zaiflashgan Ptolemeylarni Kichik Osiyo va Egey mulklarini bosib oldi. Italiya, Pergam va Rodos bunga qarshi chiqib Rimdan yordam so’radilar. Natijada ikkinchi makedon 32 Редер Д.Г., Черкасова Е.А. Қадимги Дунё тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1974. – Б. 245. 23 urushi (er. avv. 200 – 197-yillar) boshlandi. Fessaliyadagi er. avv. 197-yildagi hal qiluvchi jangda Makedoniya yengildi. U Yunoniston va Kichik Osiyodagi barcha mulklaridan ajraldi. Filipp V ning o’g’li Persey (er. avv. 179-168 yillar) Makedoniyani avvalgi qudratini qayta tiklashga urindi. Ammo Rim bilan urushda (uchinchi makedon urushi er. avv. 171-168 yillar) Pidna yonidagi jangda yengildi. Makedoniya hududi g’oliblar o’rtasida to’rt okrugga bo’lindi. Er. avv. 148-yilda Andriskni Rimga qarshi qo’zg’olonidan so’ng Makedoniya Rim provinsiyasiga aylantirildi 33 . Iqtisodiyotni asosini erkin dehqon mehnati yetakchi bo’lgan qishloq xo’jaligi tashkil etar edi. Podshoga faqat o’rmon va qazilma boyliklar tegishli edi. Ellin Makedoniyasiga podsho hokimiyati ba’zi bir eski belgilarini meros qilib oldi: qo’shin yig’ini avvalgidek podshoni taxtga chiqish vaqtidagi o’z ahamiyatini saqlab qoldi, u oliy sudya rolida chiqar edi. Attalidlar tashqi siyosatda Sharqda Salavkiylar podsholigiga qarshi turib, g’arbda kuchli ittifoqchi sifatida Rim davlatiga tayandilar va bu amalda Pergamni Rim respublikasiga tobe bo’lishga olib keldi. Attal I (er. avv. 241 – 197-yillar) galatlar ustidan g’alaba qilib, Rim bilan ittifoq tuzdi. U birinchi va ikkinchi makedon urushlarida (er.avv. 215 – 205-yillar va 200 – 197-yillar) rimliklar tomonidan ishtirok etdi. Rimliklar homiyligi yordamida Pergam podsholigi Kichik Osiyodagi barcha Salavkiylar mulklarini egallab oldi va o’zining eng qudratli davriga kirdi 34 . Ammo Pergamning yuksalishi uzoq davom etmadi. Attal II va Attal III hukmronliklari davrida Rim Pergam jamiyatining hukmron tabaqalariga kuchli ta’sir o’tkazgan holda podsholikning ichki va tashqi siyosatiga faol aralasha boshladilar. Oqibatda er. avv. 133-yilda vafot etgan Attalidlar sulolasining so’ngi podshosi Attal III vorisi bo’lmaganligi sababli o’z davlatini rimliklarga vasiyat qilishga majbur bo’ldi. 33 Гафуров Б. Г., Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. – М.: Высшая школа, 1980. – C. 88. 34 Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. – Тошкент: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2004. – Б. 258. 24 Bunga javoban Pergam jamiyatining quyi tabaqalari podsho Evmey II ning noqonuniy o’g’li Aristonik boshchiligida qo’zg’olon ko’tardilar. Qo’zg’olonni grek shaharlari aholisi qo’llab-quvvatlamadi, natijada qo’zg’olonchilar yengildi. Aristonik er. avv. 129-yilda rimliklar tomonidan qatl qilindi. Vasiyat qilingan podsholik o’rniga Rimning Osiyo provinsiyasi tashkil etiladi. Pergam Ellin dunyosining iqtisodiy jihatdan rivojlangan markazlaridan biri edi. Qulay iqlim va tabiiy sharoit qishloq xo’jaligini intensiv rivojlanishiga imkoniyat yaratdi. Pergam O’rtayer dengizi hududi aholisi uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetkazib beradigan markazlardan biriga aylandi. Qul mehnatidan unumli foydalanildi. Pergam shaharlari dengiz savdosi yo’llarida turganligi uchun mamlakatning boy xom ashyolari (metal, yog’och, smola, teri, jun) Pergam hunarmandchilik mahsulotlari, jumladan Pergament qog’ozi, butun O’rtayer dengizi ehtiyojlarini qondirdi. Attalidlar sulolasi podsholari savdo-hunarmandchilikka homiylik qildilar, yunon tipidagi yangi shaharlarga asos soldilar. Bu shaharlar eski shaharlar bilan bir qatorda tezda iqtisodiyot va madaniyat o’choqlariga aylandilar. Mil.av. III oxiridan boshlab O’rta Yer dengizi odamlarni yoppasiga qul qilish, shahar qa qishloqlarni talash, tinch aholini qirg’in qilish holatlari keng tus ola boshladi. Masalan, etoliyaliklarning Lakonikaga mil.avv. 240-yilda qilgan hujumi natijasida 50 ming kishi asir qilib olib ketilgan va qulga aylantirilgan. Miloddan avvalgi 223-yilda Mantineyaning olinishi uning butun aholisini qul qilinishiga olib keldi 35 . Mil. avv. II asrda qaroqchilik yanada avj oldi. Qaroqchilar ko’plab odamlarni tutib olib qul qilib sotar edilar. Tavr tog’ida qaroqchi Ziniketning qarorgohi Olimp joylashgan edi. Suriyada Gindar va Yafa shahri qaroqchilik markazi hisoblangan. Shimoliy Finikiyadagi Arvad shahri qaroqchilar bilan aloqada bo’lgan va hamkorlikda ish olib borgan. Tog’larda yashagan suriya arablari va itureylar vodiylar dehqonlari yerlariga hujum qilar edilar. Kichik Osiyodagi Vifiniya, Pont, Kappadokiya kabi ellin davlatlari hukmdorlari o’z 35 Кошеленко Г.А. Греческий полис на эллинистическом Востоке. – М.: Наука, 1979. – C. 94. 25 fuqarolari va begona kishilarni qul qilib sotar va bundan katta daromad olar edilar. Natijada g’arbga olib ketilayotgan qullarning sonlari ortib borgan, narxlari esa arzonlashib borgan. Delos oroli qul savdosining markaziga aylangan. Mil. avv. II asrda sharqiy ellin davlatlarining umumiy iqtisodiy ahvoli yomonlashgan. Ayniqsa, Misrda qishloq xo’jaligi va hunarmandchilik tushkunlikka uchragan. Misrdagi soliq tizimi dehqonlar va hunarmandlarni mehnat qilishdan manfaatdorligini butunlay yo’qqa chiqargan edi. Mil.avv. III asrda bo’sh yerlar, to’liq kuch bilan ishlamayotgan hunarmanchilik ustaxonalari paydo bo’la boshladi. Mill.avv. II asrning oxiriga kelib dehqonchilikning tushkunligi ko’lami kengayib ketdi. Daromad keltirmayotgan yerlarning maydoni keskin oshib ketdi. Ishlov beriladigan yerlardan olinadigan ijara haqi miqdori ham pasayib ketdi. Sug’orish tizimining ahvoli yomonlashib bordi. Kanallar va to’g’onlar ta`mirlamay qo’yildi. Hukumat tomonidan bo’sh yerlarni harbiylarga bo’lib berish va majburiy yoki imtiyozli ijaraga berish kabi tadbirlari muvaffaqiyat keltirmadi. Dehqonchilikning tushkunlikka uchraganligining asosiy sabablaridan podsholik yer egalarining nomlardan (nom – Misrda yunon-rim hukmronligi davrida ma`muriy birlik hisoblangan, mil.av. 284-yilda Diolektianning davlat islohotlari natijasida bekor qilingan.) ketib qolganligi bo’ldi. “Anaxoresis” – ya`ni o’z yashash va ishlash joyidan ketib qolish mil.av. II asrda ommaviy tus ola boshladi. Misrning ichki savdosi ham qisqarib bordi. Ichki savdoning rivojlanishiga tez-tez yuz berib turgan qo’zg’olonlar va sulalararo nizolar halaqit berar edi. Ba`zan, podsho ma`muriyati nomlardan mahsulotlarni Aleksandriyadan boshqa har qanday yerga olib chiqishni taqiqlab qo’yar edi 36 . Kelesiriya, Finikiya va Falastin qo’ldan boy berilgach Misrning halqaro savdodagi roli ham pasayib bordi. Yuqoridagi holatlar ma`muriy tuzilishda ham ayrim o’zgarishlarga olib keldi. Strategning vakolatlari anchayin kengaydi. Ma`muriyat va politsiyaga rahbarlik qilish bilan birga mil. av. II asrdan boshlab u moliya va soliq tizimini 36 https://az.wikipedia.org/wiki/Ellinizm 26 ham nazorat qila boshladi. ekonom lavozimi ikkiga bo’lindi. Bitta ekonom naqd pul daromadlarini, ikkinchisi natural tushumlarni nazorat qiladigan bo’ldi. Politsiyaning vazifalari ham kengaydi. Homiylik institutini paydo bo’lganligi mahalliy amaldorlarni markaziy hokimyatdan mustaqil bo’lganligidan dalolat beradi. Soliqlardan va mahalliy amaldorlarning zulmidan azob chekkan aholi qaysidir kattaroq amaldorning himoyasiga o’tib olgan. Hokimyatni suiste`mol qilish shu darajaga yetganki, misr podsholari podsholik yerlari egalari va podsho monopoliyalari hunarmandlarini shaxsini va mulkini mahalliy amaldorlar zug’umidan himoya qilishgan qaratilgan maxsus qarorlar chiqarishga majbur bo’lganalar. Salavkiylar podsholigi hududi va aholisi ham mil.av. II-I asrlarda kuchli o’zgarishlarga uchradi. Mil.avv. III asrdayoq Baqtriya va Parfiya ajralib chiqib ketdi. Imperiya siyosiy hayotining markazi g’arbga Suriyaga ko’chdi. Rim bilan urushdan so’ng Kichik Osiyo ham qo’ldan ketdi. Mil.avv. 129-yildan keyin Iudeya va Ikki daryo oralig’i ham yo’qotildi 37 . Salavkiylar ulkan ahamiyatini saqlab qolgan savdo yo’llarini ham nazorat qila olmay qoldilar. Mil. avv. III-II asrlar oxiridagi urushlardagi ulkan xarajatlar davlatni moliyaviy ahvolini og’irlashtirdi. Ehromlarning xazinalaridan foydalanishga intilish aholining noroziligini keltirib chiqardi. Shunday, harakatlardan biri natijasida Antiox III halok bo’ldi. Buysundirilgan hududlarni majburan ellinlashtirish siyosati ham muvafaqiyat keltirmadi. Antiox IV Yahudiyada ibodatxonani buzib tashladi, Quddusda harbiy garnizonni joylashtirdi va mahalliy e`tiqodlarni taqiqladi, lekin bu bilan noroziliklarni keskinlashib ketishiga sababchi bo’ldi. Salavkiylar o’z ichki siyosatlarida asosiy e`tibor qaratgan polislar monarxiyadan mustaqil bo’lishga harakat qila boshladilar. Borgan sari Salavkiylarning ijtimoiy tayanchi zaiflashib bordi. Sulola vakillari ko’proq yollanma askarlarga tayanishga majbur bo’ldilar, 37 Гафуров Б. Г., Цибукидис Д. И. Александр Македонский и Восток. – М.: Высшая школа, 1980. – C. 83. 27 ular yordamida podsholikning ichki ishlariga tobora faolroq aralashayotgan tashqi kuchlarga qarshilik ko’rsatishga intildilar. Mil.avv. III asrning oxiri II asrning boshlarida Makedoniyada ham katta miqdordagi yerlar bo’shab qoldi. Filipp V bo’shab qolgan yerlarga frakiyaliklarni ko’chirish amaliyotini keng joriy eta boshladi. Yunonistonning materik qismida mil.avv. II-I hunarmandlarning mehnatiga to’lanadigan haq juda kam bo’lib kuniga o’rtacha 2-4 obolni tashkil etgan. Suv bilan birga bug’doyning narxi IV asrga nisbatan 2 barobarga oshgan. Shaharlarda kambag’allarning og’ir ahvoli shahar boshqaruvini nonni arzon narxlarda sotishga yoki tekinga tarqatishga majbur qilgan. Mil.avv. II-I asrlar Yevropada va Old Osiyoda qullarning ommaviy qo’zg’olonlari davri bo’ldi. Bir joydagi qo’zg’olon ikkinchi bir joyda keng qo’llab quvatlandi. Misrda mil.avv. III asrning 40-yillaridayoq ommaviy qo’zg’olonlar boshlanib, tanaffuslar bilan Ptolemeylar hukmronligining oxiriga qadar davom etgan. Ularda podsho dehqonlari, podsho monopoliyalarining hunarmandlari, kichik guruh harbiylari ishtirok etganlar. Bu qo’zg’olonlar asosan “ellinlar”ga qarshi qaratilgan edi. Yunoniston polislarida III asrning oxirlaridan boshlab boylar va kambag’allar o’rtasidagi kurash siyosiy to’ntarishlarga sabab bo’lgan. Kinefa va Arkadiya kabi shaharlarda shafqatsiz kurashlar bo’lib o’tdi. Spartada shunday kurashlar natijasida hokimyat tiranlar qo’liga o’tdi. Ular juda muhim ijtimoiy islohotlarni amalga oshirdilar. Mil. avv. 210 – 207-yillarda Spartada Maxanid hukmronlik qilgan va Axey ittifoqi bilan jiddiy kurash olib borgan. Maxanid halok bo’lganidan so’ng tiran Nabis Sparta davlati rahbariga aylandi. Uning ichki siyosati islohotchi podsholar Agis va Kleomandan farq qilib ancha radikal edi. U nafaqat boylarni mulkini musodara qilib o’z tarafdorlariga taqsimlab bergan, balki ilotlarni ozod qilag hamda ularga va perieklarga er uchastkalari bergan. 28 Nabisning siyosati qo’shni polislarning kambag’al aholisi tomonidan qo’llab quvatlangan. U Spartaga Lakedemon, Argos va Krit shaharlarini qo’shib olishga erishgan. Nabis hokimyatni 192-yilgacha saqlab turgan. Rimning aralashuvi bilan Sparta o’z mustaqilligidan mahrum bo’ldi va Nabis halok bo’ldi 38 . Beotiya ittifoqi rahbarlari ham demosning ahvolini yaxshilashga harakat qila boshladilar. Qarzlarni undirish to’xtatib qo’yildi, ochiq nizolarni to’xtatish uchun oziq-ovqat mahsulotlarini tarqatilgan. Etoliyada mil. avv. 205-yilda qarzlarni kassatsiya qilishga harakat qilganlar. Lekin, bu islohot yirik sudxo’rlarning qarshiligi tufayli amalga oshmay qoldi. Salavkiylar monarxiyasining tashqi siyosiy ahvoli III asr oxiridagi sulolaviy kurashlar natijasida murakkablashdi. Mill. avv. 223-yil yozida Salavka III Frigiyada o’ldirilgan. Taxt uning ukasi Antiox III ga o’tdi. Hukmronligining dastlabki davrida Antiox o’zini podsho deb e`lon qilgan va g’arbga yurish boshlagan Midiya noibi Molon bilan kurashishga majbur bo’ldi. Tez orada Bobil va Salavkiylarning eng yirik shaharlaridan biri Tigrdagi Salavk shahri Molon qo’liga o’tdi. Molonning muvafaqiyatlari Antioxni unga qarshi katta qo’shin yuborishga va uning Midiyaga boradigan yo’lini to’sib qo’yishga majbur qildi. Ularning o’zaro to’qnashuvi paytida Moln armiyasining bir qismi Antiox tomonga o’tdi, Molon esa o’z joniga qasd etdi. 38 Виппер Р.Ю. История древнего мира. – М.: Республика, 1993. – C. 358. |