Elm adamlari elm haqqinda
Yüklə 1,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
- Elm adamları elm haqqında
Elm haqqında elm - 273 - dir, həm də kütləvi ədəbiyyata və dərsliklərə nüfuz etmiş, dərin kök salmışdır. Kumulyativist epistemo-logiyanın müddəalarına, əsaslanan bu mövqe elmin sosial aspektini nəzərə almağa imkan vermir və internalizmə uyğun gəlir. Əslində elm və bilik sistemləri yalnız müəyyən ümu- mi sahədə kəsişir, qalan sahələrdə isə bir-birindən fərqli məzmunlara malikdir. Bu ümumi sahə – elmi bilikdir. El- mi bilik «elm» sisteminə daxildir. «Bilik» anlayışı elmi bilikdən başqa, əməli biliyi də əhatə edir ki, sonuncu «elm» sisteminə daxil deyildir. Yaxud da «elm» anlayışı- nın əhatə etdiyi maddi tərəflər (elmi tədqiqat institutları, laboratoriyalar, «elmi texnikası» və s.) və yaradıcılıq ax- tarışları «bilik» sisteminə daxil deyil. Biliklər sistemi özündə fəaliyyət momentini əks et- dirmir. Elm isə məhz elmi axtarışlar, yaradıcılıq, tədqiqat prosesində – elmi fəaliyyət zamanı cəmiyyətin tərkib his- səsi kimi, ictimai hadisə kimi qarşıya çıxır. Beləliklə, elmə biliklər sistemi kimi baxmaq və elmi biliyin digər biliklərə nəzəən özünəməxsus cəhətini, elmi- lik meyarını axtarmaq «elm» sisteminin öyrənilməsi üçün kifayət deyil. Nəinki elmin bütöv bir sistem kimi öyrənil- məsi, həm də onun məntiqi-qnoseoloji aspektdə tədqiqi də bu çərçivəyə sığmır, müəyyən şərtləri ödəyən biliklər sis- temi ilə yanaşı, ümumictimai və fərdi elmi fəaliyyət pro- seslərinin də nəzərə alınmasını tələb edir. XX əsrin əvvəllərində ilk qeyri-kumulyativ konsep- siyalar J.Sarton, Q.Başlyar, A.Koyre tərəfindən irəli sürül- müşdür. J.Sarton elm hadisəsinə elmi biliklərlə yanaşı insan amilini də daxil etmiş, elmi fəaliyyətin subyekti olan in- sanların – elmi işçilərin dünyagörüşünü, mədəniyyətini, ic- timai vəziyyətini də nəzərə almağa çalışmışdır. Sartona Elm adamları elm haqqında - 274 - görə, elm ümumi mədəni inkişaf fonunda, sosial kontekst- də öyrənilməlidir. Təsadüfi deyil ki, Sarton konsepsiyası elm tarixşünaslığında mədəni-tarixi istiqamət kimi tanınır. Mədəni-tarixi istiqamət elmin sosial tədqiqinin mühüm aspektlərindən biridir. Elmin bir sosial sistem kimi öyrənilməsinə, onun ic- timai mahiyyətinin qiymətləndirilməsinə ən çox bilavasitə elmin sosioloji və iqtisadi problemlərinə həsr olunmuş əsərlər xidmət edir. Elmdə müəyyən sosial strukturun hələ əvvəllər də mövcud olmasına baxmayaraq, onun tədqiqinə ciddi tələbat yox idi, belə ki, elm bir fəaliyyət sahəsi kimi yalnız son vaxtlarda ön plana keçmişdir. Elmi fəaliyyət sahəsinə ümumi milli gəlirin getdikcə daha çox hissəsinin sərf olunması elmin iqtisadi baxımdan öyrənilməsinə tələbatı artırır. Lakin bu sahədə də hələ çox az iş görülmüşdür; halbuki konkret elmi tədqiqatların fay- dalılıq dərəcəsinin artırılması və elmin düzgün planlaşdı- rılması üçün iqtisadi təhlilin rolu böyükdür. Elmə xüsusi fəaliyyət sahəsi kimi baxan Q.N.Vol- kov hər bir zaman mərhələsində cəmiyyətin ona qədər əldə etdiyi biliklər sistemini «elm» anlayışına daxil etmir: «El- min mahiyyəti artıq dərk edilmiş olan həqiqətlərdən yox, onların axtarılmasından, təbiət və cəmiyyət qanunlarının öyrənilməsi və istifadə olunmasına yönəlmiş eksperimen- tal tədqiqat işlərindən ibarətdir. Elm özlüyündə heç də bilik olmayıb, cəmiyyətin bilik istehsalı üzrə fəaliyyətidir, başqa sözlə, elmi istehsaldır» 1 . Göründüyü kimi, Q.N.Vol- kov elmə xüsusi fəaliyyət sahəsi və deməli proses kimi baxmaqla onun əhatə dairəsini həddindən artıq kiçildir ki, bu da məntiqi cəhətdən qüsurlu olan nəticəyə gətirir: elm – ... elmi istehsaldır. Halbuki elmi istehsal «elm» anlayışının 1 Волков Г.Н. Социалогия науки. М., 1968, с. 121 Elm haqqında elm - 275 - əhatə etdiyi tərkib hissələrindən yalnız biridir. Buna bax- mayaraq, «elmi istehsal» anlayışının daxil edilməsi el-min mahiyyətinin və başlıca xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Q.N.Volkov öz mövqe- yini elmi şəkildə əsaslandırmağa və bu işdə daha çox öyrə- nilmiş olan istehsal prosesi ilə analogiya yaratmağa ça- lışmışdır ki, bu cür təşəbbüs yalnız təqdirəlayiqdir. Müəllif daha sonra yazır: «...Texnika maddi istehsalda hansı rolu oynayırsa, elmi bilik də mənəvi istehsalda həmin rolu oynayır. Bu mənada texnika insanın əməli fəaliyyətinin süni orqanı olduğu kimi, elm də insan beyninin süni or- qanıdır. Lakin təəssüf ki, maddi və mənəvi istehsal proses- lərinin analogiyasından istifadə təşəbbüsü ardıcıl surətdə davam etdirilməmişdir. Elmin müxtəlif aspektlərdəki tədqiqinin bir-biri ilə əlaqəli şəkildə aparılması və bir-birini tamamlaya bilməsi üçün onun bir sistem kimi müəyyənləşdirilməsi ən vacib şərtdir. Amerika alimi H.Liman məhz bu cəhəti nəzərə alaraq yazır: «Biz elmin fəlsəfi, psixoloji, yaxud sosial as- pektlərini fərqləndirməzdən və müzakirə etməzdən əvvəl, hansı yolla isə elmi müəyyən bir tam kimi təsəvvür edə bilməliyik». 1 Elmi bütöv bir hadisə kimi təsəvvür etməyin, onun mahiyyətini, ümumi inkişaf meyllərini öyrənməyin bu gün cəmiyyət qarşısında duran praktik vəzifələri həyata keçir- mək sahəsində nə kimi bir əhəmiyyəti vardır? Müasir dövrdə insanın maddi rifah halı, məhsuldar qüvvələrin inkişaf perspektivləri ilk növbədə elmin nə də- rəcədə qabaqcıl mövqe tutmasından asılıdır. Elmi obyektiv inkişaf meyllərini bilmədən onu optimal surətdə təşkil et- 1 Jonh Liman. What is science – «Philosophical problems of science and technology», Boston, 1974, p. 13 Yüklə 1,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|