Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
58 
Havanın  təmizliyi  insan  sağlamlığının  əsas  faktorudur.  İnsan  1  sutka 
ərzində  ~11520  litr  hava  udur.  1  dəqiqədə  16-18  dəfə  tənəffüs  edən 
insan 1 saatda 480 litr hava udur ki, bununda tərkibində ~100 l oksigen 
olur.  Udulan  oksigenin  hamısı  orqanizm  tərəfindən  istifadə  edilmir. 
Belə  ki,  biz  ~21%  oksigen  udaraq  ~17-18%  oksigen  qarışığı  olan 
havanı buraxırıq. 
Havada  oksigenin  faizi  16  olduqda  yeraltı  şəxtalarda  çalışan 
şaxtaçıların çıraqları sönür, özləri isə narahatlıq hiss etmirlər. Havada 
oksigen  10-12%  olduqda  insan  sərxoş  vəziyyətə  düşür,  hərəkətlərinə 
nəzarəti itirir və hadisələr yadda qalmır. 8-10%-ə çatanda huşunu itirir, 
6%  olduqda  isə  tənəffüs  tamamilə  dayanır  və  insan  ölür.  Aşağıdakı 
cədvəldə  insanların  tənəffüsü  zamanı  qaz  mübadiləsinin  necə  həyata 
keçdiyi verilmişdir. 
 
Vəziyyət 
1 
d
əqiq
əd
ə 
tə
n
əf
füs
 sayı
 
1 
tə
n
əf
füsün
 
h
əc
mi
 li
trl
ə 
T
əl
əb
 olunan
 
oksi
ge
n
, 
litr
/d
əqiq
ə 
Ayr
ıl
an
 CO
2
 
litr
/d
əq
. 
Çı
xa
n 
ha
va
da
 
CO
2
 f
aizi
 
Uzanan halda 
17 
0,4 
0,24 
0,19 
2,7 
Ayaq üstə 
17 
0,6 
0,33 
0,26 
2,6 
Saatda 4;5 km hərəkət 
18 
1,5 
1,00 
0,87 
3,5 
Saatda 8 km hərəkət 
20 
3,0 
2,50 
2,35 
4,0 
Ağır iş zamanı və oksigen balonu 
ilə tənəffüs 
30 
2,5 
3,20 
3,40 
4,5 
 
Hazırda  insanın  havasız  yaşama  müddəti  8  dəqiqədir.  Ginnesin 
rekordu hesab olunan bu müddət, idmançılar suyun altında böyrü üstə 
uzanaraq  qeyd  edilmişdir.  Cədvəldən  də  göründüyü  kimi  uzanıqlı 
halda tənəffüsün həcmi və sərf olunan oksigen nisbətən az olur ki, bu 
da  həyati  vərdişlərdən  yaranmışdır.  Oksigensiz  həyat  mümkün 
deyildir.  Hava  oksigeninin  əksər  hissəsi  yanma  və  oksidləşməyə  sərf 
edilir. Buna baxmayaraq havada oksigenin faiz miqdarı dəyişməz qalır. 
Bitkilər  tərəfindən  həyata  keçirilən  fotosintez  prosesi  nəticəsində 
istifadə olunan oksigenin yeri doldurulur: 
 
6CO
2
+ 6H
2
O                           C
6
H
12
O
6
+ 6O
2 
Эцняш
 
енер-
жиси
 

---

 
59 
 
Bitkilər  xlorofillin  köməyi  ilə  karbon  qazını  parçalayaraq 
karbondan  üzvi  maddə  hazırlayır  və  oksigeni  isə  atmosferə  buraxır. 
Bitkilərin  həyat  fəaliyyətləri  nəticəsində  hər  il  atmosferə  ~5,0

10
11
 
trilyon ton oksigen  buraxılır. 
Son  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  fotosintez  prosesi  yuxarıda  gös-
tərilən  yekun  nəticəyə  qədər  mürəkkəb  bir  proses  olub  1000-dən  çox 
reaksiyalar vasitəsilə müşayət olunur. Bu zaman Günəş enerjisi, istilik 
və suyun iştirakı vacibdir. Sərf olunan su xlorofillin və fotonların təsiri 
ilə molekulyar oksigenə və hidrogenə parçalanır: 
 
H
2
O
                   
        [H]+ O
2 
 
Ayrılan hidrogen atomları karbon qazını dağıdaraq: 
 
[H]+ CO
2
                   sulu karbonların fraqmentini CH
2
O yaradır. 
Yeni  konsepsiyaya  görə  fotosintez  prosesində  su  molekulları  yox 
hidrogen  peroksid  –  H
2
O
2
  iştirak  edir.  Təbii  sularda  həmişə  cüzi  də 
olsa hidrogen peroksid olur. Xloroplastlarda hər molekul xlorofillə bir 
molekul  H
2
O
2
  uyğun  gəlir.  Son  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  H
2
O
2
 
bitkilərdə tənzimləyici xassəsi yaradır və bitki hüceyrələrində katalitik 
proseslərdə  iştirak edir. 
Hava  oksigeninin  ağciyər  vasitəsilə  qana  keçməsi  və  oradan  da 
toxumalara  daşınması  porsial  təzyiqdən  çox  asılıdır.  Tədqiqatlar 
göstərmişdir  ki,  oksigenin  porsial  təzyiqi  dəniz  səviyyəsində  ~21kPa 
(160  min  civə  sütünu)  bərabərdir.  Həmin  təzyiqin  140  mm  civə 
sütünuna  düşməsi  oksigen  çatışmamazlığı  əlamətləri-  gipoksiya 
yaradır. 
Oksigenin  porsiyal  təzyiqi  6,5-8  kPa  (50-60  mm  c.s.)  düşdükdə 
həyati təhlükə yaranır. Bu hal, insanlar yüksəkliyə qalxdıqda baş verir. 
Havanın  əsas  komponentlərindən  biri  Azotdur.  Azot  –  N
2
  havada 
oksigenin  inert  həlledicisi  olub,  canlı  varlıqlar  üçün böyük  əhəmiyyət 
kəsb edir. Təmiz  oksigen mühitində həyat mümkün deyildir.  Odur  ki, 
azotun  biosferdəki  rolu,  heç  də  oksigendən  az  deyildir.  Azot  bir  çox 
bioloji aktiv maddələrin əsas elementi olub, zülallarda, aminturşularda, 
nuklein turşularında və s. olur. Orqanizmlərin əksəriyyəti hava azotunu 
ишыг 
хлоро-
филл 
ферментляр 

---

 
60 
mənimsəyə  bilmir  və  torpaqdan  azotlu  birləşmələr  –  nitritlər,  nitratlar 
şəklində  alırlar.  Heyvanlar  isə  azotu  birləşmələr  şəklində  bitki  və 
heyvani mənşəli ərzaqlardan qəbul edirlər. 
Hava azotunu bir sıra mikroorqanizmlər və ali bitkilər mənimsəmə 
qabiliyyətinə malikdirlər: 
Atmosfer azotu N
2
 → ammonyak NH
3
 → nitritlər NO
2
-
 → nitratlar 
→ NO
3
-
 
Göy-yaşıl  yosunlar,  paxlalı  bitkilər  hava  azotunu  mənimsəmək 
qabiliyyətinə  mülikdirlər.  Nitrifikasiya  adlanan  bu  proses  bitkilərin 
köklərindən olan azotobakteriyalar vasitəsilə həyata keçirilir. 
Atmosfer  azotu,  temperatur  və  ildırım  boşalmalarının  təsiri  ilə 
oksidlərə çevrilə bilir: 
 
N
2
+O
2


2NO;    2NO+O
2


2NO
2 
 
Sonuncu    suyun    təsiri    ilə    nitrat    turşusuna    çevrilərək 
mənimsənilən hala çevrilir. 
 
3NO
2
+H
2
O


NO+2HNO
3 
 
Biosferdə  isə  torpaq  və  su  bakteriyalarının  köməyi  ilə  nitrat  və 
nitritlər  ammonyaka  və  sərbəst  azota  qədər  parçalanır  ki,  bu  proses 
denitrifikasiya  adlanır.  Havada  olan  azot  molekulları,  həmçinin 
müdafiə  xassəsi  də  göstərirlər.  Belə  ki,  günəşdən  gələn  neytron  və 
proton  bombardmanı  azot  molekulları  ilə  zərərsizləşdirilir: 
7
N
14
+
0
n
1


6
C
14
+
1
H
1
 
Bu  zaman  karbonun  radioaktiv  izotopu  alınır  ki,  onun  yarım 
parçalanma  dövri  5570  il  olduğundan  arxeoloji  tədqiqatlarda  istifadə 
olunur.  Proton  bombardmanı  nəticəsində  Berilium  elementinin 
radioaktiv izotopu alınır: 
 
7
N
14
+
1
p
2


2
4
Be
8 
 
Atmosfer  havasının  tərkibində  bioloji  əhəmiyyəti  olan  qazlardan 
CO
2
 və Ozon ayrı-ayrı bəhslərdə ətraflı verilmişdir. 
Havada  su  buxarının  bioloji  rolu  böyükdür.  Su  buxarı  yerin 
soyumasının  qarşısını  alaraq  istiliyi  udur  və  onun  kosmosa 

---