67
stasionar qatılığını aşağıdakı kimi yazmaq olar:
O
3
+ R
1
[NO
2
] / R
2
[NO]
Azot (II) və azot (IV)-oksidlə eyni vaxtda əmələ gələn və yüksək
reaksiya qabiliyyətinə malik olan karbohidrogenlərin iştirakı ilə gedən
radikalaşma reaksiyalarında bərabərləşmə bir az NO
2
əmələ gəlməsi
tərəfə yönəlir.
Bu göstəridən reaksiyalar nəticəsində NO və NO
2
-nin qatılığı şəhər
rayonlarında bütün gün ərzində dəyişməyə başlayır. Səhər tezdən
başlayan nəqliyyatın hərəkəti nəticəsində atmosferə yüksək
konsentrasiyada NO daxil olur. Sonra isə günəş işığının iştirakı ilə azot
(II)-oksid azot (IV)-oksidə çevrilir və ozon əmələ gəlməyə başlayır.
Azot (IV)-oksid 140
0
C daha yüksək konsentrasiyada olur və öz
dimeri olan N
2
O
4
ilə tarazlaşır. Atmosfer şəraitində dimerin
konsentrasiyası azalmağa başlayır.
Azot (IV)-oksid yüksək reaksiya qabiliyyətinə malik olan maddədir.
Onda metallarla aktiv reaksiyaya girmək qabiliyyəti var, suda həll
olaraq nitrat turşularını əmələ gətirir:
2NO
2
+ H
2
O → HNO
2
+ HNO
3
Qızdırma şəraitində əmələ gəlmiş nitrit turşusu asanlıqla nitrat
turşusuna çevrilir:
3HNO
2
→ HNO
3
→ 2HO + H
2
O
Azot (II)-və azot (IV)-oksidin reaksiya qabiliyyəti təcrübi tədqiqatlar
əsasında öyrənilərək bir qanun kimi müəyyən edilmişdir ki, nəmlik
şəraitində NO
2
- reaksiya sürəti NO-ya nisbətən daha çox olur.
Sual və tapşırıqlar
1.Təbii yolla azot oksidləri necə alınır?
2.Azot oksidlərinin əmələ gəlməsi hansı sənaye sahələrində baş
verir?
3.Azotlu birləşmələrin bitki aləmində rolunu göstərin
4.Nitrit və nitrat turşularının fotokimyəvi yolla alınması necə
həyata keçirilir?
68
5.Təbiətdə azot dövranı hansı mərhələləri əhatə edir?
______________________
69
ATMOSFER ÇĠRKLƏNDĠRĠCĠLƏRĠNĠN
CANLI ORQANĠZMLƏRƏ TƏSĠRĠ
Bu bölmədə əsas çirkləndirici qazlardan dəm qazı – CO, karbon
qazı CO
2
, kükürd oksidləri SO
2
və SO
3
, azot oksidləri NO və NO
2
təhlil ediləcəkdir. Onların biosferdə gedən proseslərdə iştirakı, canlı
orqanizmlərin həyatında rolu və törətdikləri zərərli təsirlər analiz
ediləcəkdir.
Dəm qazı – CO atmosferi çirkləndirən ən təhlükəli maddə hesab
olunur, təmiz havada faiz miqdarı 0,05-0,1
10
-6
% olduqda çox
təhlükəli deyildir. Hesablamalar göstərmişdir ki, atmosferdə 6
10
8
ton
dəm qazı vardır.
Dəm qazı təbii və antropogen yolla əmələ gəlir. Onun az miqdarı
vulkan püskürmələri və metanın havada yavaş oksidləşməsi vasitəsilə
əmələ gəlir. Sonuncu prosesdə havanın ozonu və –OH radikalı iştirak
edir:
2CH
4
+3O
2
2CO+4H
2
O
OH radikalları isə aşağıdakı fotokimyəvi proses nəticəsində yaranır:
O
3
+hy
O+O
2
O+H
2
O
2OH
-
Karbon mono-oksid antropogen yolla avtomobil nəqliyyatı və
sənaye peçlərində əmələ gəlir. Onun atmosferdə qalma müddəti 6 ay
olaraq hesablanmışdır.
Karbon mono-oksid rəngsiz, iysiz, dadsız qaz olub suda pis həll olur.
25
0
C-də 100 ml suda 2,17 ml CO həll olur. Onun hemoqlobinin tərkibində
olan Fe
+2
ionları ilə reaksiyaya girmək qabiliyyəti sərbəst oksigendən 210
dəfə çoxdur. Karbon mono-oksid infraqırmızı şüaları udmaq qabiliyyətinə
malikdir. Tənəffüs yolu ilə ağciyərə daxil olan dəm qazı hemoqlobin
dəmiri ilə karbonil-Fe(CO)
5
birləşməsi əmələ gətirərək, oksigenin
toxumaları, karbon qazının isə əksinə daşınmasının qarşısını alaraq, ölüm-
lə nəticələnən proses yaradır.
Karbon mono-oksid həmçinin insanın özü tərəfindən də sintez
edilir. Endogen yolla sutkada 10 ml CO əmələ gəlir. Bu yeni qan
hüceyrələri yaranarkən əmələ gəlir. Dəm qazı ilə zəhərlənmə
70
hadisələrinə tez-tez rast gəlinir.
Karbon mono-oksid havasız şəraitdə yanma məhsulu olduğundan
hər zaman əmələ gələ bilər.
2C+O
2
2CO; C+CO
2
2CO
Odur ki, qapalı mühitdə yanğın zamanı karbon 2-oksid əmələ gəlir.
Siqaret çəkənlərdə dəm qazı ilə yavaş zəhərlənmə prosesi gedir.
Məlumdur ki, siqaret alışdığında yanma prosesi çox yavaş getdiyindən
xeyli miqdar zəhərli maddələrlə yanaşı karbon mono-oksid də əmələ
gəlir. Ən az siqaret istifadə edənlərdə belə hemoqlobinin 3%-i dəm
qazı vasitəsilə bioloji prosesdən uzaqlaşır. Bu 8-10 saat tərkibində 20
mq/m
3
-yəni normadan 2 dəfə artıq dəm qazı olan hava ilə tənəffüs
etməyə bərabərdir.
Dəm
qazının
hemoqlobinlə
birləşməsi
davamlı
olub
karboksihemoqlobin adlanır. Orta səviyyəli siqaret çəkənlərdə onun
qanda miqdarı 6% olur.
Siqaret tüstüsündə 4%-ə qədər dəm qazı vardır. Dəmqazının
atmosferdə normal miqdarı 20 mq/m
3
olaraq hesablanmışdır. Böyük
şəhərlərdə bu rəqəm bir neçə dəfə artıq olur. Normal siqaret çəkənlər
özlərində bu normadan bir neçə dəfə artıq dəm qazı olan hava
yaradırlar ki, bu həmçinin onların ətrafında olan insanlar üçün də
təhlükəlidir.
Aşağıdakı cədvəldə dəm qazının qatılığının artması ilə müşahidə
olunan simptomlar göstərilmişdir.
Havada CO qatılığı Qanda hemoqlobin
karbonilin
Klinik simptomlar
10
-6
q.
% miqdarı
60
0,006
10%
Görmənin azalması və zəif baş ağrısı
130
0,013
20%
Şiddətli baş ağrısı, yorulma və huşun
itirilməsi
200
0,02
30%
Huşsuzluq,
paralıc,
tənəffüsün
pozulması
660
0,066
50%
Tənəffüsün kəsilməsi, paralic
750
0,075
60%
1 saatdan sonra letal sonluq
Dəm qazı ilə zəhərlənmə zamanı, ilk növbədə xəstə təmiz havaya
Dostları ilə paylaş: |