83
Eyni vaxtda atmosferdə bərk hissəciklər və azot oksidləri olduqda
sinergizm nəticəsində SO
2
qazının təsiri bir neçə dəfə artır. İnsan
orqanizminə təsiri öyrənildikdən sonra, SO
2
qazının atmosferdə ekoloji
norması müəyyən edilmişdir. ABŞ-da orta gündəlik norma 0,365
mq/m
3
miqdarında müəyyən edilmişdir və bu norma ildə bir dəfədən
artıq pozula bilməz. İllik norma isə 0,080 mq/m
3
miqdarında qəbul
edilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, kənd yerlərində SO
2
-nin qatılığı 0,0005
mq/m
3
miqdarında olduğu halda, sənaye şəhərlərində 50-100 dəfə çox
ola bilir.
SO
2
qazının bitkilərə təsiri. Kükürd qazı nəinki insanlara, həmçinin
bitkilərə də mənfi təsir göstərir. Onun az miqdarı insanlarda reaksiya
vermədiyi halda, bitkilərə güclü təsir göstərir. SO
2
-nin bitkilərə təsiri
onun hüceyrə daxilinə keçməsindən dərhal sonra başlayır. Bu zaman
fermentlərin
təsiri
zəifləyir,
maddələr
mübadiləsi pozulur,
orqanellaların quruluşu dəyişərək metabolizm prosesi ləngiyir və
hüceyrələrin forması dəyişərək məhv olur.
Hüceyrə səviyyəsində təsir toxumalarda öz əksini tapmış olur.
Assimlyasiya prosesi dəyişir, toxumalarda qidalanma və tənəffüs
pozulur. Nəticədə bitkinin yarpaqları saralaraq xloroz xəstəliyi baş
verir. Yarpaqların yaşıllığı itir və fotosintez prosesi dayanır.
Böyük sənaye rayonlarında bitki örtüyünün məhv olması halları
dünyada müşahidə edilməkdədir. Atmosfer çirkləndiricilərinin yem
bitkilərində toplanması, heyvanların zəhərlənməsinə gətirib çıxara
bilir.
Son 20 ildə bitkilər üzərində aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, yaşıl
ot bitkiləri atmosferdə SO2 qazının miqdarını azaldır. Eyni zamanda
həmin bitkilərdə CO2 qazının fiksasiyasına mənfi təsir göstərir.
SO
2
qazının təsiri ilə yarpağın ağızcıqları daima açıq qalır və digər
çirkləndiricilərin yarpaqlara təsirini artırır.
SO
2
qazının bitkilərə fizioloji təsiri mürəkkəb bir mexanizm olaraq
ətraflı öyrənilmişdir. SO
2
qazı əsasən yarpaq hüceyrələrinə təsir
göstərir; hüceyrələrdə olan sularla qarşılıqlı təsirdə olaraq sulfat
turşusuna – H
2
SO
4
çevrilir; sulu mühit olduğundan alınan turşu
dissosasiya edərək anionlar əmələ gətirir; bu anionlar – HSO
4
-
və –
SO
4
2-
xloroplastların membranlarına dağıdıcı təsir göstərərək xlorofilli
84
rəngsizləşdirir.
Tədqiqatlar göstərmişdir SO
2
qazının zəhərləyici təsiri qaranlıqda
daha çox olur. Belə ki, bitki hüceyrələri işıq şüalarının təsiri ilə
xloroplastlarda SO
2
birləşməsindən – SH qrupları sintez edərək
aminturşuların müəyyən zəncirlərini yaradırlar. Deməli, SO
2
qazının
kiçik miqdarı bitkilərin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir.
Bitkilər kükürdü torpaqdan sulfatlar şəklində mənimsəyərək ondan
kükürd üzvi birləşmələrin sintezində istifadə edirlər. Torpaqda sulfat
aniona çatışmadıqda bu vəzifəni atmosferdə olan SO
2
, SO
3
və sulfatlar
həyata keçirir.
Sual və tapşırıqlar
1. Kükürd qazının təbii və antropogen mənbələri hansılardır?
2. Hansı istehsalat sahəsi antropogen yolla SO
2
qazının əsas
mənbəi hesab olunur?
3. SO
2
qazının atmosferdə qalma müddəti necədir?
4. SO
2
qazı atmosferdə hansı kimyəvi çevrilmələrə məruz qalır?
5. SO
2
qazının insan orqanizminə təsir mexanizmini izah edin.
6. SO
2
qazının ekoloji standartı necə müəyyən edilir?
7. SO
2
qazının bitkilərə təsir mexanizmi necədir?
8. Xloroz hadisəsi nədir və bu xəstəliyin əmələ gəlməsində SO
2
qazının təsirini izah edin.
______________________
TROPOSFERDƏ OZON. ONUN ƏMƏLƏ GƏLMƏSĠ
VƏ DAĞILMASI. «OZON DEġĠKLƏRĠ»NĠN
YARANMA SƏBƏBLƏRĠ
Ozon təbəqəsi və ya ozonosfera stratosferdə yerləşərək qütblərdə 10
km, ekvator və ona yaxın zonalarda isə 50 km hündürlükdə olur.
Ozonun ən çox olduğu hündürlük 0-25 km arasındadır ki, burada hər
bir milyon hava molekuluna 5-6 molekul Ozon-O
3
düşür. Əgər
atmosferdə olan bütün ozon molekullarını toplamaq və onları yer
qabığına gətirmək mümkün olsaydı, 101 kPa təzyiqdə, 20
0
C
85
temperaturda ozon təbəqəsinin qalınlığı cəmi 3 mm olardı.
Alimlər ozonu yer kürəsinin «QALXANİ» adlandırırlar. Belə ki,
ozon təbəqəsi Yer kürəsində yaşayan canlıları Günəşdən gələn
məhvedici ultrabənövşəyi şüalardan qoruyur. Ozon təbəqəsi və ozon
molekulları olmasaydı Yer kürəsində canlı varlıqlar olmazdı.
1970-ci ildən sonra ozon molekullarının, eləcədə ozon təbəqəsinin
dağılması problemi aktual mövzuya çevrildi. Bir sıra fərziyələr
vasitəsilə ozonun parçalanmasının mexanizmi problem halında
gündəmə gəldi. Həmin fərziyələrdən birinin təbirincə, insanlar öz
fəaliyyətləri nəticəsində bir sıra birləşmələr sintez edirlər ki, onlar
stratosferə çataraq ozon molekulları ilə qarşılıqlı təsirdə olub onu
parçalayır.
1973-cü ildə Kaliforniya universitetinin kimyaçıları ġervud
Roulend və Mario Molina öz tədqiqatları ilə sübut etdilər ki, xlorf-
lüorkarbon (XFC) birləşmələri stratosferə çataraq ozon molekullarını
parçalaya bilir.
Bu elmi tədqiqatlar sonralar da davam etdirildi və 1995-ci ildə
ġervud Roulend, Mari Molina və Alman alimi Raul Krutsen 1996-
cı ildə Ozonun dağılması nəzəriyyəsinə görə Nobel mükafatına layiq
görüldülər.
Hələ 1970-ci ildə həmin Raul Krutsen ozonun parçalanma
səbəblərindən biri kimi azot (I)-oksidin rolunu qeyd edərək
göstərmişdir ki, N
2
O atmosferdə NO-ya çevrildikdə O
3
molekulları
katalitik təsir göstərir.1971-ci ildə ABŞ-ın Berkli şəhərində fəaliyyət
göstərən Kaliforniya Universitetinin professoru Horald Conson belə bir
fikir söyləmişdir ki, səsdən sürətli reaktiv təyyarələrin və raketlərin
yanacaqlarından əmələ gələn azot oksidləri stratosfer ozonunun
parçalanmasında iştirak edirlər.
1982-ci ildə ingilis tədqiqatçıları Con Farmanın rəhbərliyi altında
bir ay Antarktidada monitorinq apararaq nəticəyə gəldilər ki, sentyabr-
oktyabr aylarında 30 gün müddətində ozonun miqdarı 40% azalmışdır.
1985-ci ildə «ozon dəlikləri»nə həsr olunmuş tarixi məqalə
sensasiyaya səbəb oldu. Kosmosdan çəkilən foto təsdiq edirdi ki,
cənub yarımkürəsinin üzərində, sahəsi ABŞ-ın ərazisi həcmində olan
«Ozon dəliyi» yaranmışdır. Bu o demək deyildir ki, həmin sahədə
ozon ümumiyyətlə yoxdur. Sadəcə təbəqənin qalınlığı və ozonun
Dostları ilə paylaş: |