Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)

240 

 
həmin məhsullar üzrə ixrac və idxalın nəzərdə tutulan və real ölçülərin hesablanması; 

 
satılması  nəzərdə  tutulan  və  yerli  istehsalı  təmsil  edən  məhsul  həcmlərinin  (növlər  üzrə) 
aydınlaşdırılması; 

 
aqroməhsulların digər mövsümlərdə satılması məqsədilə saxlama məkanlarına göndərilməsi; 

 
məhsulverimi,  əmək  məhsuldarlığı  və  əmək  tutumu,  istehsalın  texnika  ilə  təminatı,  gəlirlilik 
kimi göstəricilərinin səviyyələrinin öyrənilməsi və s.  
Sadalananların  nəzərə  alınması  informasiya üzrə işlərin həyata keçirilməsinin əsas şərtlərin-
dən  biri  hesab  olunur.  Məhs  onların  hesaba  alınması  bu  mərhələdə  subyektlərdəki  aidiyyatı 
boşluqların  aradan  qaldırılmasına,  məlumatların  əldə  edilməsi  baxımından  cavablandırılmayan 
sualların  qalmamsına  gətirib  çıxaracaq.  Həmçinin  yaddan  çıxarmamalıdır  ki,  özündə  tətbiq  etdiyi 
marketinq  imkanları  və  mexanizmləri  ilə  yanaşı  aqrar  istehsal  subyekti  digər  hasilat  vahidlərinin 
istifadə etdiyi marketinq “addımlarında” iştirakçı (alıcı) sifətilə çıxış edə bilər. Bu isə həmin iqtisadi 
alətin əhəmiyyətindən, nə qədər geniş yayılmasından xəbər verir.  
Marketinq informasiyası özü-özlüyündə bir sıra xüsusiyyətlərlə müşayət  olunmaqda və çox-
saylı  komponentləri  özündə  cəmləməkdədir.  Bu  fəaliyyət  öz  daxilində  məhsulun  istehsalaqədərki 
dövrünün əhatəsindən başlamaqla onun son istehsalkçı ünvünlarına çatdırılmasınadək olan mərhələ-
ləri  əhatə  etməkdədir.  Belə  ki,  onun  ilkin  mərhələsi  hər  hansı  kənd  təsərrüfatı  məhsuluna  cəmiy-
yətin tələbatının səviyyəsinin öyrənilməsini əhatə edir. Həmin mərhələdə əhalinin ayrı-ayrı qrupları 
əsasında  cəmi  istehlak  həcmlərinin  müəyyən  edilməsindən,  məhsul  növləri  üzrə  faktiki  istehsal 
həcmlərinin dəqiqləşdirilməsindən, müqayisəli təhlillərin aparılmasından və istehsal proqnozlarının 
müəyyən edilməsindən ibarətdir. 
Növbəti  informasiya  “nüvəsində”  təşkili  nəzərdə  tutulan  və  həyata  keçirilməkdə  olan  isteh-
salın fərdi komponentlərinin müəyyən edilməsi, onların cinsi və dəyər ifadələrinə aydınlıq gətiril-
məsi,  maya  dəyəri  və  sonrakı  satış  qiymətlərinin  optimal  ölçülərinin müəyyən  edilməsi  baş  verir. 
Bu  proses  özü-özlüyündə  çoxsaylı  istehsal-iqtisadi,  sosial-psixoloji  və  digər  amillərin  təsiri 
nəticəsində formalaşmaqda və icra olunmaqdadır.  
Onun  həyata  keçirilməsində  hasilatın  mərhələləri,  məhsulların  kəmiyyət  və  keyfiyyət 
xüsusiyyətləri,  bu  mərhələlərdə  ortaya  çıxa  biləcək  spesifik  situasiyalar  nəzərə  alınmalı  və  real 
imkanlarla  qarşılaşdırılmalıdır.  Belə  ki,  marketinq  informasiyasının  əldə  olunması  məsələnin  bir 
tərəfinin  işıqlandırılmasını  özündə  ifadə  edirsə,  kənt  təsərrüfatı  subyektlərinin  imkanlarının  bu 
məsələlərlə bağlı hansı səviyyədə uyğun təşkil etməsi artıq ikinci məqamdan xəbər verir. 
Bazar  mühiti,  bazarın  hər  hansı  məhsulu  hansı  səviyyədə  “qarşılaması”  və  “həzm  etməsi” 
marketinq  informasiyasının  spesifik  cəhətlərindən  hesab  olununr  və  marketinq  məlumatının 
toplanmasının növbəti mərhələsindən xəbər verir. Bu zaman mövcüm, yerli şərait, reallaşdırmanın 
təşkilati,  texniki  və  digər  imkanların  əyani  sürətdə  araşdırmaya  məruz  qalmalı  və  sistemli  tədqiq 
olunmalıdır.  
Sadalanan  mərhələlərin  hər  biri  özü-özlüyündə  “lokal”  xarakter  daşımır,  qarşılıqlı  əlaqə  və 
asılılıqları özündə ehtiva edir. Belə ki, ilkin məlumatsızlıq şəraitində hasilatın hansı  yöndə həyata 
keçirilməsi,  əldə  olunmuş  əmtəələrin  reallaşdırılması  heç  də  bütün  hallarda  fəaliyyət  uğurundan 
xəbər verə bilməz. Eyni fikir aralıq və son faza üzrə olan məlumatsızlıq halında da keçərlidir.         
Marketinq fəaliyyətinin təşkilində müraciət olunan 2 (məhsulun alıcıdan satıcıya hərəkətinin 
xüsusiyyətlərini müəyyənləşşdirəcək) mərkəz mövcuddur:  
1. mövcud tələbat əsasında təşkil olunan istehsal;  
2. baş tutmuş istehsal əsasında sonradan formalaşan tələbat.  
Digər tərəfdən, marketinqin özünün sahəvi xüsusiyyətləri də informasiyalaşma proseslərində 
nəzərə alınmalıdır. Belə ki, aqrar sahənin istər birbaşa istehlakçıya göndərilən məhsulları, istərsə də 
xammal  şəklində  emal  müəssisələrinə  göndərilən  hissəsi  adı  şəraitdə  saxlama  baxımından 
qısamüddətliliyi  ilə  seçildiyi  halda,  yükləmə,  daşıma  və  boşaltma  baxımından  da  daha  yüksək, 
“zərif”  diqqət  tələb  etməklə  seçilir.  Deyilənlər  nəzərə  alınmaqla  marketinq  tədqiqatlarında  daha 
optimal, səmərəli variantların seçilməsi və işlənməsi tələb olunur. 
Aqrar sahədə marketinqin məlumatlarından istifadə eyni zamanda hasil edilmiş əsas və əlavə 
məhsulların  dəqiq  ayrılması,  onların  sahə  daxilində  istifadəsi  və  ya  sahədənkənar  istehlakını 

---

241 
nəzərdə tutması ilə də seçilir. Belə ki, kənd təsərrüfatının tərkib hissələrini təşkil edən bitkiçilik və 
heyvandarlıq  digər  xüsusiyyətlərlə  yanaşı  biri  digərinin  məhsul  və  komponentlərindən  qarşılıqlı 
istifadə  imkanlarına  malikdirlər.  Məsələn,  taxıl  istehsalında  əsas  məhsulla  yanaşı  saman  da  hasil 
edilir  ki,  bu  da  heyvandarlıqda  yem  kimi  istifadə  oluna  bilər.Yaxud,  heyvandarlıq  istehsalının 
mühüm komponentlərindən olan peyin bitkiçilikdə gübrə kimi öz tətbiqini tapır. Deyilənlər əsasında 
qeyd etmək yerinə düşər ki, marketinq informasiyası təkcə sahədənkənar obyektləri deyil, həm də 
sahədaxili dövriyyəni özündə əks etdirməklə mükəlləfidir.    
Yuxarıdakı  təsnifatdan  da  göründüyü  kimi,  birinci  bənd  ənənəvi  təməllər  üzərində  mövcud 
olduğu halda, ikinci – nisbətən yeni olan aqroməhsulların istehsalçılara qəbul etdirilməsi qayda və 
prinsipləri  üzərində  qurulmuşdur.  Adətən  onlar  hər  hansı  ölkədə  (regionda)  istehlak  olunacaq 
əmtəələrin siyahısına daxil edilməyə çalışılır. İstənilən hasilat obyekti və prosesində bunlardan hər 
hansı  birinə  üstünlük  verilməsi  özü  ilə  spesifik  şəraiti  yaratmaqla  bərabər  özünəməxsus  alət  və 
vasitələrin  (tanıtım-reklam  fəaliyyəti,  inandırma,  stimullaşdırıcı  satış,  “keyfiyyət-qiymət”  tarazlığı 
əsasında  reallaşdırma,  qiymətin  müəyyənləşdirilməsində  təsir  amillərinin  aydın  ifadə  edilməsi, 
təklif olunma (qablaşdırma, alıcıya çatdırma və s.) forması, qiymətlərin alış həcminə uyğun fərqlən-
məsi və s.) istifadəsini də nəzərdə tutur. 
Marketinq  öz  fəaliyyətini  istehsal-satış  prosesi  boyu  təşkil  edir.  Belə  ki,  istehsalına  hələ 
başlanmamış  aqroməhsullar  üzrə  tələbatı  ödəyəcək  xarakterik  xüsusiyyətlərin  nəzərə  alınması 
qanunauyğun  şəkildə  ona  olan  ehtiyacın  artırılması  ilə  müşayət  olunur.  Bu  fakt  nəticədə  yük 
dövriyyəsinin,  sonradan  isə  zəncirvari  əlaqə  qaydasında  satış  həcminin,  gəlirlərin  və  rentabelliyin 
səviyyəsində özünü biruzə verəcəkdir. Hazır məhsulların  bölgüsünün həyata keçirilməsi  qaydaları 
və qanunauyğunluqları özünün spesifikliyi ilə fərqlənir. Bu addımın düzgün atılması hazır məhsul 
üzrə israfçılığı xeyli azaldacaq; maliyyə göstəricilərinin səviyyələrinə təsir edəcək; əhalinin təbii və 
mexaniki artım templərini daim nəzərə alacaq; bazarda həmin məhsula olan tələbatın səviyyəsində 
kəskin kənarlaşmaların qarşısına alacaq, onun qiymət tərəddüdünün geniş miqyasda dəfə hesabı ilə 
baş  tutmasına,  süni  qiymət  artımlarına  imkan  verməyəcək;  insanları  ilboyu  yeni  (konservasiya 
olunmamış, qurudulmamış) kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin etməyə imkan verəcək və s.    
Mövzunun  tərkib  hissələrindən  biri  kimi  satış  kanallarının  və  məkanlarının  im-kanlarının 
artırılması  çıxış  edir.  Məhs  bu  amil  məhsul  əsasındakı  “istehsalçı-istehlakçı”  əlaqələrində  təması 
artırır,  növ-çeşid  və  ümumi  həcm  üzrə  aqroəmtəələrin  öz  alıcısını  tapmasına  şərait  yaradır.  Bir 
tərəfdən risk səviyyəsi  yüksək olan, digər tərəfdən dünyanın  əksər ölkələrindəki kimi  yardımlarla 
fəaliyyətini  davam  etdirən  kənd  təsərrüfatı  sahəsi  insanların  birbaşa  və  ya  dolayı  istəklərini 
ödəməklə  öz  vəzifəsini  yerinə  yetirməkdədir.  Bununla  belə  bir  sıra  hallarda  ortaya  aşağıdakı 
situasiyalar  çıxır:  1.həcm  və  keyfiyyət  etibarı  ilə  kifayət  edəcək  həcmdə  hasil  edilən  ərzaq  məh-
sulları  istehsalçının  anbarlarında  (saxlama  məkanlarında)  qalaraq  xarab  olur;  2.şəhər  əhalisi  elə 
həmin  məhsullara  olan  tələbatını  ödəmək  üçün  ya  kənddən  az  həcmdə  gətirilərək  baha  qiymətə 
təklif  olunan,  yaxud  da  müxtəlif  ölkələrdən  gətirilən  (keyfiyyət  göstəriciləri  şübhəli  olan)  əmtəə 
kütləsindən  istifadə  olunur  və  s.  Araşdırılan  istiqamətdə  atılan  müsbət  addımlardan  biri  kimi  də 
Ölkə  Prezidenti  İlham  Əliyev  tərəfindən  15  yanvar  2014-cü  il  tarixlə  imzalanan,  “fermer 
mağazaları”  və  “yaşıl  marketlər”in  yaradılmasını  nəzərdə  tutan  Sərəncam  qiymətləndirilə  bilər. 
Onun  imzalanması  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  109-cu  maddəsinin  32-ci  bəndini 
rəhbər  tutsa  da,  “2008-2015-ci  illərdə  Azərbaycan  Respublikasında  əhalinin  ərzaq  məhsulları  ilə 
etibarlı  təminatına  dair  Dövlət  Proqramı”nın  icrası  sahəsində  əlavə  tədbirlərin  görülməsinin 
sistemləşdirilməsi,  kənd  təsərrüfatı məhsulları ixracının artırılması,  aqrar  sahədə istehsalçıların  və 
istehlakçıların  maraqlarının  qorunması  və  ərzaq  bazarının  səmərəli  fəaliyyətinin  təmin  edilməsi 
məqsədlərini güdür ki, burada da marketinqin rolu əvəzolunmazdır.  
Aqrar sahə məhsullarının sənaye təyinatlı emalını da (ASK şəklində) tələbatın tərkibində fərdi 
qaydada araşdırmaq zəruridir. Belə ki, məsələn, bağlarda istehsal olunmuş meyvə məhsullarının heç 
də bütün həcmi məqbul zaman kəsiyində istehlak olunmur, onun bir hissəsinin uyğun sənaye sahəsi 
əsasında emal edilərək istehlak çeşidini artırması marketinq fəaliyyətinin rəngarəngliyini yüksəldir 
ki,  bu  da  müvafiq  mübadilə  məkanınn  strukturunun  dəyişilməsinə,  orada  iştirakçı  sifətilə  təmsil 

---