Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 103 - torpaqlar üzərində triqanoid və dağ-çöl bitkilərinin bitməsi, buranın suvarılan yerlərində üzümçülük, meyvəçilik, maldarlıq və qismən dəmyə taxılçılığın inkişafı və s. məsələlər vurğulanır. S.Y.Babayevin “Naxçıvan MSSR-in əsas landşaft tipləri” adlı məqaləsi bu ərazidəki landşaft tiplərinin spesifikliyini təsdiq edir. Üçüncü landşaft tipi (dağ və kserofit çəmən-kolluq landşaftı) dörd lanşaft növü, dağ-meşə qəhvəyi, karbonatlı dağ qəhvəyi, karbonatlı meşə torpaqları üzərində çəmən, çəmən-kolluq kserofit bitkiləri ilə xarakterikdir və bu ərazidə maldarlıq əsas yer tutur. S.Y.Babayev öz tədqiqatlarında göstərir ki, dördüncü landşaft tipi (dağ-çəmən və çəmən-çöl landşaftı) dağ yamaclarında çəmən-bozqır, çəmən-çimli və çəmən torpaqları üzərində çəmənliklər, taxılkimilər, gəvən, topalotu, kəklikotu və qismən bataqlıq bitkiləri kompleksi ilə fərqlənir. Həmin landşaft tipində dəmyə əkinçilik, maldarlıq və arıçılıq inkişaf etmişdir. Beşinci landşaft tipi ( meşə landşaftı) yayı quraq keçən soyuq iqlimə malik olması ilə səciyyəvidir. Altıncı landşaft tipi isə (qayalıq, daşlıq landşaft) maldarlıq üçün az yararlı olmağı ilə diqqəti cəlb edir. Ümumiyyətlə, S.Y.Babayevin elmi irsində landşaft mövzusu əsas mövzulardan biridir. 1970-ci ildə S.Y.Babayevin “Qədim Diyarın təbiəti” adlı kitabı çap olunur. Kitab 211 səhifədən ibarətdir. Kitabın əvvəlində “Tarixi vərəqlərkən” başlığı altında yazılanlar giriş xarakteri daşıyır. Həmin hissədə nəinki Azərbaycan və Qafqazın, həmçinin dünyanın ən qədim şəhərlərindən biri olan Naxçıvanın tarixi, coğrafiyası, iqtisadiyyatı, mədəni-maarif istiqamətində vəziyyəti və s. haqda məlumat verilir. Naxçıvan məktəblərində təhsil almış 400-dən artıq alimin xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində çalışması qeyd edilir. Kitabda “Naxçıvan MSSR-in coğrafi mövqeyi, sərhədləri və ərazisi” başlığı altında maraqlı məlumatlar verilmişdir. Həmin hisssədə respublikanın sərhəd xəttinin ümumi uzunluğu, sərhədlərin harada başlayıb harada qurtarması, ölkənin ərazisi və s. haqqında danışılır. Əsərdən öyrənirik ki, “Muxtar Respublikanın qərbdə ən ucqar nöqtəsi İliç (Şərur) rayonunun Sədərək kəndindən 7 kilometr qərbdə yerləşən Urmiyə kəndi, şərqdə isə ən ucqar nöqtəsi Zəngəzur dağlarının cənub qollarından olan Zerəni dağının zirvəsidir” (1, 13). Kitabdakı tarixi məlumatlardan aydın olur ki, əvvəllər (1920-ci ildən sonra) Naxçıvanda üç uzeyd və 12 dairə təşkil olunmuş, sonra uzeydlər ləğv edilmiş və 1925-ci ildə dairələrin sayı ona çatdırılmışdır. Respublikanın ərazisində inzibati bölgü cəhətdən dəyişikliklər bununla qurtarmamış, sonrakı dövrlərdə də davam etmişdir. Məsələn, 1926-cı ildə muxtar respublika 8 dairəyə - Baş Noraşen, Qıvraq, Tumbul, Nərimanov, Əbrəqunus, Culfa, Parağa və Ordubad dairələrinə bölünmüşdür. Daha sonrakı illərdə rayonlar iriləşdirilmiş və Şərur, Naxçıvan, Culfa və Ordubad rayonları təşkil edilmişdir. 1930-cu ildə bu rayonların sayı altıya çatmışdır (əvvəlki rayonlara Şahbuz və Əbrəqunus rayonları əlavə edilmişdir). “1948-ci ildə Əbrəqunus rayonu culfa rayonu ulə birləşdirildikdən sonra Naxçıvan MSSR inzibati cəhətdən beş rayona bölünmüşdür” (1, 13). Müəllif təəssüflə qeyd edir ki, muxtar respublikanın ərazisindən keçən bəzi tədqiqatçı və səyyahlar orada tədqiqat işi aparmağı qarşılarına əsas məqsəd kimi qoymamışlar və Naxçıvan ərazisindəki fiziki-coğrafi amillər uzun müddət ayrıca öyrənilməmişdir. Respublikanın yeraltı sərvətlərinin aşkara çıxarılıb istifadə edilməsi əvvəllər yalnız varlanmaq məqsədi zəminində baş vermişdir. Tədqiqatçılar içərisində elmin inkişafı naminə axtarışa səy göstərənlər olsa da, həmin dövrdəki tədqiqat işləri ümumi xarakter daşımış və toplanmış materiallar təsadüfi şəkildə olmuşdur. O dövrün tədqiqat işlərində başlıca yeri faydalı qazıntıların, səth quruluşunun, bitki, qismən də heyvanlar aləminin öyrənilməsi və təsviri olmuşdur” (1, 15). Tədqiqatçının əldə etdiyimateriallardan məlum olur ki, Naxçıvanın fiziki coğrafiyasının öyrənilməsi işinə 1828-ci ildən sonra başlanılmışdır. Müəllif Naxçıvanın təbii xüsusiyyətlərinin ətraflı öyrənilməsinin aktuallığını göstərir: “Naxçıvan MSSR-in təbii xüsusiyyətlərinin ətraflı öyrənilməsi muxtar respublikada xalq təsərrüfatının inkişafı üçün son dərəcə ciddi əhəmiyyətə malikdir” (1, 17). S.Y.Babayevin “Qədim Diyarın təbiəti” kitabı əsas mövzu ilə bağlı on beş məqalədən ibarətdir. Onlardan biri respublikanın təbii şəraiti (oroqrafiyası) ilə bağlıdır. Həmin məqalədə Naxçıvan MSSR-in fiziki xəritəsi verilmiş, N.İ. Şelepnevin hesablamasına əsasən, respublikanın səthi yüksəkliyinə görə bölünmüş və bu bölgü qrafik şəklində göstərilmişdir. Əsərin bu hissəsində əhəmiyyətli zonalar xüsusilə qeyd olunmuşdur: “Vəlidağ-Dəhnə yüksəkliyindən Qarabağlar-Qıvraq tirəsinədək uzanan Şərur düzənliyi Muxtar Respublika ərazisinin geniş bir hissəsini tutur. Sıx - 104 - əhaliyə, münbit torpağa malik olan bu düzənlik Naxçıvan MSSR-in kənd təsərrüfatında mühüm rol oynayır” (1, 20). Əsərdə müəllif Şərur düzündən şərqdə Qarabağlar - Xok-Tazıuçan yüksəkliyi ilə Duzdağ tirəsi arasında yerləşən Böyükdüzün təbii şoranlaşmaya məruz qalmasını, su mənbələrindən məhrum olmasını iqlim və hidrogeoloji şəraitin təsiri ilə əlaqələndirir. Maraqlı fikirlərdən biri belədir: “Arazboyu düzənliyin ən geniş yerini Şərqi Arpaçayın mənsəb hissəsində yerləşməsi bir tərəfdən burada tektonik çökmə, digər tərəfdən isə fəal eroziya prosesinin getməsi ilə izah edilə bilər. Ərazinin relyefinin ikinci əsas hissəsini dağlıq sahə, çox az bir hissəsini isə dağlararası çökəkliklər təşkil edir. Bu sahə okean səviyyəsindən 1000 metrdən 3900 metrə qədər ucalır (1, 20). Alçaq dağlıq sahədə sinklinal yastanlar, antiklinal tirələr və kuestlərin onları parçalamış çay dərələrinin yaratdığı dar düzənlik zolaqları ilə əvəz olunması, oroqrafik cəhətdən bir-birindən kəskin fərqlənən Zəngəzur və Dərələyəz dağ silsilələrinin başlıca olaraq denudasion-tektonik, qolların isə erozion-denudasion mənşəli olduğu göstərilir. “Zəngəzur silsiləsi şimal-qərb hissədə (Naxçıvan MSSR daxilində) neogen dövrünün effuziv süxurlarından, mərkəz hissədə paleogen dövrünün vulkanik mənşəli süxurlarından, cənub-şərq hissədə isə yuxarı oliqosen-miosenə qədər əmələ gəlmiş intruziv süxurlardan təşkil olunmuşdur” (1, 22). Müəllif Zəngəzur silsiləsinin mütləq yüksəkliyinin dəyişməsinə və parçalanmasına görə üç yerə bölür: 1. Ağdaban dağı ilə Gədik aşırımı arasında olan Salvartı dağı. 2. Dəmirli dağla Soyuq dağ arasındakı sahəni əhatə edən Qapıcıq dağı. 3. 2000-3000 metr mütləq yüksəklik arasında tərəddüd edən Soyuq dağ. Sonra həmin sahələrin xüsusiyyətləri izah olunur, muxtar respublikanın şimal-qərb qurtara- cağının mürəkkəb oroqrafik şəraitə malik olması, ən iri dağarası çökəklik-Paradaş şökəkliyinin sahəsi, yüksəkliyi və s. xasusiyyətlərindən danışılır. Kitabda göstərilir ki, Naxçıvan vilayətinin ərazisi birinci dərəcəli üç qırışıqlı strukturanı əhatə edir: 1) Şərur-culfa antiklinorisi, 2) Ordubad sinklinorisi, 3) Zəngəzur antiklinorisi. “Bu strukturalar ümumqafqaz istiqamətlidir. Şərur-Culfa antiklinorisində tabaşirə qədər, Ordubad sinklinorisində isə oliqosendən sonrakı və miosendən əvvəlki xətti qırışıqlıqla əlaqədar əmələ gəlmişdir” (1, 26). Beləliklə, “Qədim diyarın təbiəti” kitabında Naxçıvanın geoloji quruluşu haqqında geniş məlumatlar verilmişdiir. Deməli, S.Babayevin coğrafi araşdırmaları müxtəlif istiqamətləri əhatə etmişdir. Naxçıvanda coğrafiya elminin inkişafında onun sonrakı elmi fəaliyyəti də faydalı olmuşdur. ƏDƏBİYYAT 1. S.Y.Babayev, Qədim diyarın təbiəti, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1970, səh13 2. S.Y.Babayev Naxçıvan MSSR-in landşaft qurşaqları və onların əhəmiyyətinə dair Gənc alimlərin V elmi konfransının materialları, Bakı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1966, s. 23-24) 3. S.Y.Babayev, Naxçıvan MSSR-in su təsərrüfatı beşillikdə, Kənd həyatı, Bakı, Birləşmiş Nəşriyyat Mətbəəsi, 1966, №4, səh 14. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|