Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

Platonun 

fəlsəfəsi 

B.e.ə.  təxminən  387-ci  ildə  Sokratm  şagirdi 

Platon

  (b.e.ə. 

427-347) Afinada Akademiya adlanan məktəb yaradır. 

Platonun fəlsəfi təlimi çox geniş bilik sahəsini əhatə edirdi: 

varlıq,  dünya  və  onun  yaranması,  ruh  və  idrak,  cəmiyyət  və 

dövlət, tərbiyə və incəsənət və s. 

Platonun  təliminə  görə  hiss  üzvləri  vasitəsilə  qəbul  edilən 

şeylər  dünyası  həqiqi  mövcud  olan  dünya  deyil.  Çünki  hissi 

əşyalar fasiləsiz olaraq yaranır və məhv olur, dəyişir və hərəkət 

edir,  onların  içərisində  daimi  möhkəm  və  həqiqi  olan  heç  nə 

yoxdur.  Hissi  əşyaların  əsl  mahiyyəti,  onlann  yaranma  səbəbi 

ağıl  ilə  başa  düşülən  və  hiss  üzvlərinin  qavraya  bilməyəcəyi 

qeyri-cismani  formalardır.  Bu  səbəblər  və  yaxud  formaları 

Platon görünüş, bəzi hallarda ideya adlandırırdı. Qeyri-varlıq - 

materiyadır, varlıq isə - qeyri-cismani görünüşdür. Cismin ömrü 

- müvəqqəti, onun haqqında ideya isə - əbədidir. İnsan- 

88 

---

lar kölgələr dünyasında, xəyali və qeyri real dünyada  yaşayır; 

başqa həqiqi dünya var ki, insanlar çalışmalıdırlar ki, onu ağılın 

gözləri ilə görə bilsinlər. 

Platon  bir  filosof  kimi  qarşısına  adi  insan  üçün  mümkün 

olmayan bir vəzifə qoyurdu: doğulan, yaşayan və ölən nə varsa 

hamısını müşahidə etmədən daimi  mövcud olanı  ağılla tədqiq 

etmək səviyyəsinə yüksəltmək. İdrak prosesində ağıla həlledici 

yer  verdiyinə  görə  Amerika  fılosoflı  U.Ceyms  Platonu  ar- 

xirasionalist adlandırırdı. 

Platona görə bilik nəyi isə yada salmaqdır. Ruh bir bədənə 

daxil  olana  qədər  göylərdə  olmuş  və  indi  də  özünün  dərin 

yaddaşında  nə  vaxt  isə  seyr  etdiklərini  saxlayır.  O,  demişdi: 

«Beləliklə,  ruh  göydə,  yerdə,  dənizdə  nə  varsa  hamısını  öz 

xüsusi hərəkətlərinin köməyi ilə idarə edir: istəyi, rəyi, qayğısı, 

məsləhəti,  doğru  və  yalan  mülahizələri,  sevinc  və  iztirabı, 

cəsarət  və  qorxusu,  məhəbbət  və  nifrəti  ilə.  Ruh  həm  də  bu 

göstərilənlərə  doğma  olan  ilkin  hərəkətlərin  köməyi  ilə  idarə 

edir;  bu  hərəkətlər  öz  növbəsində  cisimlərin  ikinci  hərəkətini 

meydana  gətirir  və  hər  şeyi  artmağa  ya  da  məhv  olmağa, 

birləşməyə ya da parçalanmağa və bütün bunları müşayiət edən 

istilik  və  soyuqluğa,  ağırlıq  və  yüngüllüyə,  zalımlıq  və 

mülayimliyə, ağ və qara rəngə, turş və şirinə doğru apanr. Bütün 

bunlardan istifadə edən ruh həm də əbədi ilahi ağılı qəbul edir, 

hər şeyi himayə edir, həqiqətə və səadətə apanr. Ağılsızlıq ilə 

qarşılaşıb onunla birləşəndən sonra ruh hər şeyi əks istiqamətə 

apariD>.'^  Beləliklə,  Platona  görə  ruhun  ağılla  əlaqəsi 

pozulanda hər şey əvvəlki müsbət vəziyyətini itirir. 

Platonun  fəlsəfəsində  dövlətlə  eyniləşdirilən  cəmiyyət  və 

insan iki simmetrik və bir-birini qarşılıqlı tamamlayan sistemlər 

kimi  nəzərdən  keçirilir.  İnsanda  onun  üç  əsas  hissəsi  (bədən, 

ruh,  ağıl)  fərqləndiyi  kimi,  cəmiyyət  də  işçilərə,  döyüşçülərə 

(gözətçilərə) və idarəçilərə (filosoflara) ayrılır. Platon deyirdi: 

«Biz yaxşı təşkil edilmiş dövləti iztirab və sağlamlığı