Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Zaman belə başa düşülür:
materiyanın mövcudluq müddəti və dəyişməsi ölçüsü (Aristotel, İbn Rüşd, Dekart, Holbax) və yaxud materiyanın varlıq forması, onun dəyişmə müddətini və ardıcıllığını ifadə edən anlayış (Engels, Lenin); keçici vaxt kimi mütləq əbədiliyin təzahür forması (Platon, əl-Qəzali, He- gel); bütün Kainat üçün eyni olan mütləq vaxt (Nyüton); şeylərin nisbi xassəsi, hadisələrin ardıcıllıq qaydası (Leybnis); duy 43 ğu komplekslərini qaydaya salmaq forması (Berkli, Yum, Max) və yaxud hissi müşahidələrin aprior forması (Kant); zamanın geriyə dönməzliyi. Müxtəlif mədəniyyətlərdə zaman haqqında müxtəlif təsəvvürlər olmuşdur. Bir çox mədəniyyətlərdə zaman dövrüdür, yəni tarix hadisələrin zəncirvari sonsuz olaraq təkrarından ibarətdir. Başqa mədəniyyətlərdə zaman keçmiş ilə gələcək arasında salınmış elə yoldur ki, bütün xalqlar və cəmiyyətlər oradan keçəcəklər. Elə mədəniyyətlər də var ki, orada insan həyatı stasionar (sabit, dəyişməz) hesab edilir: biz gələcəyə yaxınlaşmırıq, əksinə, gələcək bizə yaxınlaşır. Bəzi cəmiyyətlər keçmiş ilə yaşayır, bəziləri isə tamamilə gələcək tərəfindən mənimsənilə bilər. Klassik elmdə əsas diqqət zamandan asılı olmayan qanunlara yönəldilirdi. Belə zənn edilirdi ki, sistemin sərbəst seçilmiş ani vəziyyəti dəqiq ölçülən kimi dönən qanunlar sistemin gələcəyini əvvəlcədən demək və keçmişini tamamilə bərpa etmək imkanı verir. Antik dövrdə Heraklit ilk dəfə olaraq zamanın ziddiyyətli təbiətini göstərmişdir. Zamanın dialektikası keçmişin indiki dövrdə eyni vaxtda həm mövcud olması və həm də olmaması deməkdir. İndiki hər bir vəziyyət eyni vaxtda keçmişin sonu və indinin başlanğıcıdır, yəni hansısa fasiləsizlik və bununla yanaşı keçmiş ilə indi arasında müəyyən sərhəddir. Lakin bu sərhədd hiss edilməzdir. Hər bir indi mövcud olan meydana gələn kimi də keçmişdə yox olur və indiki olmur. Gələcək yaxınlaşaraq indi olur. Lakin indinin yaranması eyni zamanda onun keçmişə çevrilməsidir. Keçmiş ölüb keçsə də indidə yaşayır. Zamanın daxilən ziddiyyətli olması haqqında hələ Bibliyada yazılmışdır: «Hər şeyin öz vaxtı var və hər şeyin vaxtı da göyün altındadır: doğulma vaxtı, ölmək vaxtı; əkmək vaxtı, əkiləni yığmaq vaxtı; dağıtmaq vaxtı, qurmaq vaxtı; ağlamaq vaxtı, gülmək vaxtı; gileylənmək vaxtı, rəqs etmək vaxtı; daş atmaq vaxtı, daşı yığmaq vaxtı; qucaqlamaq vaxtı, qucaqlamaqdan imtina etmək vaxtı; axtarmaq vaxtı, itirmək vaxtı; yığıb saxlamaq vaxtı, atmaq vaxtı; cırmaq vaxtı, tikmək vaxtı; 44 susmaq vaxtı, danışmaq vaxtı; sevmək vaxtı, nifrət vaxtı; müharibə vaxtı, sülh vaxtı».^’ Aristotelə görə gələcək həmişə indiki zamana təsir göstərir. Onun fikrincə zaman dəyişgənliyin ölçüsüdür. Aristotel deyirdi ki, zaman öz-özlüyündə hərəkətin daxilində olan kəmiyyət müəyyənliyidir, çünki insan harada heç bir dəyişikliyi qəbul etmirsə, ona elə gəlir ki, orada heç bir zaman olmayıb. Aristotelin fikrinə görə zaman bir ədəd olaraq hərəkətin hər hansı bir vəziyyəti və yaxud xassəsidir. Fəaliyyətə aristotelçi kimi başlayan müsəlman peripatetikləri yalnız Allahın zaman xaricində olduğunu təsdiq edir, bütün ya- radılanlann isə əvvəli və axın olduğunu göstərirdilər. Məsələn, İbn Rüşd deyirdi ki, əgər Allah «dünyadan əvvəl olursa, bu zaman daxilində deyil, səbəb kimi baş verin>. «...Əgər zaman əbədidirsə, onda hərəkət də əbədi olmalıdır, çünki zamanı hərəkətsiz başa düşmək mümkün deyil. Əgər hərəkət əbədidirsə, onda hərəkət edən də əbədidir, hərəkətə gətirən də mütləq əbədi olmalıdır. Lakin belə sübut qüsurludur, belə ki. Böyük Allah zaman daxilində ola bilməz, dünya isə olur; həmin səbəbə görə Yaradanı dünya ilə müqayisə edərkən demək düzgün olmaz ki. Yaradan ya dünya ilə eyni vaxtda olub, ya da zaman etibarilə dünyadan əwəl səbəb kimi mövcud olmuş. Çünki əbədi olan zamandan kənarda, dünya isə zaman daxilində möv- cuddur».**“ Bəşəriyyət tarixində elə dövr olmuşdur ki, dünyanın müxtəlif regionlarında eyni vaxtda böyük mədəniyyətlər yaranmiş- dır. Belə dövrü K.Yaspers «ox zamanı» («məhvər zamanı») adlandırır. Həmin dövr e.ə. 800-200-cü illəri əhatə edir. Çində, Hindistanda, Babilistanda, Misirdə və Yunanıstanda eyni vaxtda böyük mədəniyyətlər meydana gəlib. Bir çox filosoflar ümumiyyətlə indiki zamanın olmadığını israrla sübut etməyə çalışırlar. Məsələn, J.P.Sartr göstərirdi ki, zamanın üç əsas «ünsürü»nü - keçmiş, indi və gələcəyi əldə
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|