Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Cədvəl 3.3. İxrac mənfəətinin bir məhsuldan asılılığı Ölkələr Məhsul Ümumixracda xüsusi çəkisi (%) 1. Kuba qənd 77,1 2. Kolumbiya kofe 59,9 3. Qabon neft 76,1 4. Azərbaycan neft 69,0 5. Yamayka metal filizləri 65,3 6. Somali canlı heyvanlar 89,7 7. Qana kakao 58,3 8. Liberiya xammal (qeyri- yanacaq) 90,3 Ümumiyyətlə, apanlan araşdırmalar göstərir ki, inkişaf etməkdə olan, o cümlədən, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin təxminən 57%-i (106 ölkə) ixrac daxilolmalannın 25%-dən çoxunu bir məhsuldan alırlar. İnkişaf etmiş ölkələrdə isə bu hal (İslandiya istisna olmaqla) müşahidə edilmir. Araşdırmalanmız birmə’nalı şəkildə göstərir ki, ümumiqtisadi inkişaf strategiyasının əsas məqsədləri baxımından effektiv nəticə əldə edilməsi problemi ilə xarici bazarlarda həyata keçirilən fəaliyyətin xarakteri, daha konkret ifadə etsək, ölkənin ixrac siyasəti arasında determinoloji asılılıq mövcuddur. Xammal təbiətli əsas ixrac sektorunun diversifikasiyası inkişafın başlıca amillərindən biridir və heç bir vəchlə xammalın qiymət səviyyəsindən asılı olan fenomeni kimi qəbul edilməməlidir. Bu tezisin apriori olaraq qəbul edilməsi mümkündür. Şübhəsizdir ki, diversifikasiya öz mahiyyəti e’tiban ilə hansısa bir yaxud bir neçə prosesin mexaniki ümumiləşdirilməsi deyildir və iqtisadi inkişafın mühüm əhəmiyyət daşıyan atributlan sırasındadır. Amma, eyni zamanda, o da mə’lumdur ki, xammal təbiətli ixrac sektorunun diversifikasiyası məsələn, Azərbaycan və eləcə də digər MDB-üzvü olan ölkələrdə yalnız o halda müvəffəqiyyətli ola bilər ki, bu istiqamətdə real maliyyə gücü olan ölkələr yaxud beynəlxalq qurumlar əməli 92 yardım göstərsinlər. Əks-təqdirdə heç bir real sonuca varmaq mümkün olmayacaqdır. Həmçinin, bu prosesin həyata keçirilməsi ən azı regional bazarda hər cür giriş məhdudiyyətlərinin aradan qaldınimasmı tələb edir. Bütün bunlarla yanaşı, ixrac sektorunun diversifikasiya üçün texniki yardımın zəruriliyi də unudulmamalıdır. Sözsüz ki, qeyd edilən şərtlər daxilində həyata keçirilməsi istənilən texniki yardımla xarici investisiyalar, texnologiya və inkişaf etmiş regional bazarlara çıxışın liberallaşdıniması və şəffaflaşdıniması arasında bərabərlik işarəsi qoyula bilməz. Eyni zamanda, sözügedən cəhətləri bir-birinin alternativi kimi də qəbul etmək yalnışlıq olardı. Bu sahədə mövcud olan dünya təcrübəsi birmə’nalı şəkildə sübut edir ki, ümumiyyətlə, xammal təbiətli ixrac sektoru bütövlükdə iqtisadiyyatın struktur modernləşdirilməsi və diversifıkasiyası üçün baza rolunda çıxış etmək iqtidarındadır. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən ixrac siyasətinin real gerçəkliyə, eləcə də ölkənin mövcud potensialına uyğunlaşdırılması və qeyd edilən bazaya söykənməklə opti- mallaşdınlması problemi mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlər sırasına daxil edilməlidir. Qeyd etdiyimiz konseptual baxışın müasir iqtisad elmində mövqelərinin möhkəm olmasına baxmayaraq, bir sıra elmi şübhə doğuran cəhətlərdən də xali deyildir. Belə ki, ölkənin (yaxud inteqrasiya blokunun) xarici ticarətinin başlıca olaraq təklif bazasının təkmilləşdirilməsi əsasında həyata keçirilməsi effektiv diversifikasiya üçün zəruri şərt olsa da, beynəlxalq əmək bölgüsündə, eləcə də dünya “gəlirində” layiqli paya malik olmaq nöqteyi-nəzərindən perspektiv inkişafın konturlannı aydın şəkildə müşahidə etmək imkanı vermir. Digər tərəfdən, ümumnəzəri yanaşmanın əsas istinad nöqtəsi kimi müqayisəli üstünlüklərin qeyd-şərtsiz qəbulunun zəruriliyi fikrini ortalığa qoyur. Əgər nəzərə alsaq ki, regional ticarət məkanının qeyri-tarif məhdudiyyətlərindən “təmizlənməsi” istəyi xammal təbiətli ixrac sektorunun diversifikasiya prosesinin daxili məntiqindən doğan bir hadisədir, onda 93 ümumiyyətlə, ixrac siyasəti ilə ümummilli iqtisadi inkişaf strategiyasının məqsədəuyğunluq baxımında əlaqələndirilməsi problemi daha da kəskinləşə bilər. Mə’lumdur ki, bütövlükdə xarici iqtisadi fəaliyyətdə sosial-iqtisadi səmərəlilik səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə ölkənin xarici ticarət şəraiti arasında düzmütənasib asılılıq mövcuddur. Bu asılılıq, daxili iqtisadi tənzimlənməni də əhatə etməklə, əslində iqtisadi inkişafın mümkünlüyü sualına cavab verən əsas cəhətdir. Kiçik tutumlu bazara malik, ələlxüsus keçid iqtisadiyyatlı səciyyə daşıyan ölkələrdə qeyd edilən aspekt daha qabanq və daha konkret şəkildə təzahür edir. Deməli, müasir dövrdə artıq qərarlaşmış situasiyada köklü keyfiyyət dəyişikliklərinin aparılması heç bir vəchlə bir istiqamətli yaxud bir istiqamətin prioritetliyi yönümündə həyata keçirilə bilməz. Belə ki, paralel səciyyə daşımayan inkişaf prosesi komplekslilik keyfiyyətindən uzaqdır və ən yaxşı halda ölkənin ixrac sektorunu dünya bazannm “anklavına” çevirə bilər. “Anklav” xarakterli inkişaf isə sonuc e’tiban ilə regional bağlılığın dönməzliyini ortalığa qoymaqla biliteral asılılığı mütləqləşdirmək iqtidanndadır. Düzdür, apardığımız araşdırmalar da göstərir ki, dünyanın bir sıra ölkələrindən fərqli olaraq Azərbaycan regional aspektli asılılıq baxımından daha əlverişli vəziyyətdədir. Sabiq SSRİ dövründə formalaşmış vahid iqtisadi məkanın dezinteqrasiyası milli dövlət müstəqilliyi baxımından xüsusilə təhlükəli olan biliteral asılılığın aradan qaldırılmasına imkan vermişdir. Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində əsas ticarət partnyorlanndan heç birinin payı 25%-lik həddi aşmır. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, ölkənin xarici ticarət siyasətində optimallaşdırma istiqamətli dəyişikliklərin apanimasına ehtiyac yoxdur. Xarici ticarət əlaqələrinin, xüsusilə ixracın coğrafiyası və dinamikasının aydın şəkildə görünən meyl və təmayülləri belə bir təhlükənin gözlənilən olduğuna şübhə yeri qoymur. Problemin regional aspektləri baxımından ən çox müxtəliflik doğuran cəhət MDB və onun gələcəyi ilə bağlı olan məsələlərdir. MDB daxili inteqrasiyanın əsasən və başlıca olaraq tədavül sferasını əhatə 94 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|