Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
ləşməsinin əksinə qarşı qoymaq olmaz, hətta baxmayaraq ki, müəssisələrin kiçik toplu halında yerləşdirilməsi variantı, müəssisələrin təmərküzləşməsi variantı ilə müqayisəyə görə, onlar yol verilən tullantılann həddinin yekun göstəricilərinin artımına aparılır. Birdə ekoloji meyarların qoyuluşu ümumilikdə çirkləndiricilərin ümumi həcminin, yaxud da çirkləndicilərin məhv edilməsinin miqdannm artımım minimuma çatdırmağı nəzərdə tutmur. Başlıca tələb təbii mühitə yol verilən səviyyədən yüksək qanşıq təsirlər göstərilməsinə imkan verməməklə bağlı olmalıdır və bu isə toplanmış effektin yenidən qiymətləndirilməsinə apara bilər. Ərazidə kifayət qədər çəkisi olan faktorlann olması heç bir vaxt müəssisələrin təcrid olunmuş halda yerləşdirilməsinə əsaslana bilməz. Ətraf mühitə təsir edən amillərin təhlili yalnız onların ümumiləşdirilmiş qiyməti qabaqcadan veriləndə olar, çünki mühitin elementlərinin qarşılıqlı bağlılığı əsasında onlardan birinin təsiri özündən sonra gələnlərin dəyişməsinə aparır. Regional-differensial yanaşma bir sənaye mərkəzində təbiətdə yüksələn gərginliyin səmərəli əlaqəsini, eləcə də digər rayonlarda gərginliyin bərabər bölgüsünü nəzərdə tutur. Sənaye qovşaqlarının həddən artıq böyüməsindən uzaqlaşmaq məqsədilə onlarda istehsalın təmərküzləşməsində yol verilə bilən həddin səviyyəsini vaxtında təyin etmək və bundan sonra mövcud region üçün sahəvi strukturların ekoloji optimalhğını müəyyənləşdirmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, istehsalın ərazi təşkili çox böyük dərəcədə mərkəzləşmə xarakteri daşıdığı üçün, sənaye qovşaqları məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin əsas forması olur. Buradan belə görünür ki, təbii mühitə tək-tək istehsallar və müəssisələr deyil, bütövlükdə sənaye qovşaqları təsir göstərir. Bununla əlaqədar təbii sistemlərə sənaye qovşaqlarının kompleks təsirinin təhlilinin zəruriliyi artır. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, təbiəti mühafizə məsələlərinin həllinin zəruriliyinə təsirin xarakteri və səviyyəsi şərait yaradır və hər şeydən əvvəl sənaye qovşaqlarının konkret tiplərinin özünə 197 məxsusluğu və ixtisaslaşması nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilir [24]. Gəncə-Daşkəsən sənaye qovşağında qara və əlvan metallurgiya üçün xammal hasilatı sənayesi ətraf ərazilərin təbii mühitinə geniş təsir göstərir, onların təsirinin radiusunun sahəsi özünün sahəsindən bir neçə dəfə artıq olur. Emal sənayesinin ən çox materialtutumlu və yanacaqtutumlu sahələri üzrə ixtisaslaşmış sənaye qovşaqlarında hər şeydən əvvəl təbii mühitə yüksək dərəcədə qanşıq təsirlərin olması və bir sıra hallarda landşaftların çox böyük zəhərlənməsi ilə əlaqədar müşahidə olunur. Tədqiqatın mühüm elementlərindən biri təbii mühitə sənaye qovşaqlannm lokal ərazi-istehsal komplekslərinin təsiri üzrə onların qruplaşdırılmasmm apanimasıdır. Müxtəlif qrup sənaye qovşaqlarının ayrılması üçün əsas meyar kimi istehsalın inkişafının bu və ya digər mərhələsində təbii mühitdə dəyişikliklərin intensivlik dərəcəsi nəzərdə tutulur. Ölkədə regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar onlann planlaşdırılması və layihələşdirilməsi nöqteyi-nəzərindən sənaye qovşaqlarının ərazi resurslan və sututumlu səviyyəsinə görə qru- plaşdırılması böyük maraq doğurur. Respublikada sənaye qovşaqlarının ərazisi müxtəlifdir: 1600-dən 4600 km^-ə qədər [110]. Tədqiqatların təhlili göstərir ki, ərazi resurslarının qruplaşdırılması ölkənin sənaye qovşaqlarının aşağıdakı bölgüsünü nəzərdə tutur: 1) əlahiddə əlverişli şəraitlə inkişaf edən ərazilər; 2) əlverişli şəraitlə inkişaf edən ərazilər; 3) məhdud əlverişli şəraitlə inkişaf edən ərazilər; 4) məhdud şəraitlə inkişaf edən ərazilər. Xammal resurslanndan kompleks istifadə əsasmda istehsalın kom- binələşdirmə kimi, yerləşdirmə amillərinin öyrənilməsinin də çox böyük əhəmiyyəti vardır. Xammaldan istifadə səviyyəsinin yüksəldilməsi, resurslann təkrar saflaşdıniması dərəcəsi az olmayan iqtisadi və iqtisadi-ekoloji effekt verir və sənaye qovşaqlarının gələcəkdə məqsədyönlü inkişafını müəyyənləşdirən anlardan biridir. Mahiyyət etibarilə hər bir istehsal digər sahələrin tullantılarının 198 saflaşdınlmasma (utilləşdirmə), həmçinin özünün tullantılanndan da səmərəli istifadə üçün imkanlara malikdir. Ölkənin bir çox müəssisələrində, məsələn, Gəncə alüminium zavodunda istehsal proseslərinin tam kompleks üzrə son mərhələyə çatdmlması Qazax rayonunda sadə üsulla istismar edilən əhəng daşları və gilabı mədənləri əsasında yeni sənaye komplekslərinin yaradılması, Naxçıvan düz və dolomit (gilabı) mədənlərinin əsasında tikinti, yeyinti və kimya sənaye qovşaqlarının təşkili müasir dövrdə regionların sosial-iqtisadi inkişafının tələbatından, eləcə də, təbii resurslardan səmərəli istifadə edilməsinin vacib problemlərindəndir. Xammal resurslarından kompleks istifadə edilməsi, potensial iqtisadi zərəri azaldır. Bununla belə, tullantılardan səmərəli istifadə edilməsi üçün texnoloji imkanlara malik məntəqələrdə istehsalın yerləşdirilməsinin məqsədəuyğunluğu müəyyən edilir. Vaxtilə Daşkəsəndə dağ-mədən kombinatında istehsal edilən dəmir kon- sentratmdan Gürcüstanda Rustavi metallurgiya zavodunda çuqun əridilirdi, Zəylik Alunit filiz idarəsində saflaşdırılmamış dənəvər- ləşdirilmiş alunitdən, Gəncə Alüminium zavodunda alman gil-torpaqdan Sumqayıt, keçmiş SSRİ-nin digər zavodlannda alüminium alınırdı. Hazır məhsul istehsalı mərkəzlərinin ilkin emal müəssisələrindən ayrı düşməsi iqtisadi-texniki və texnoloji cəhətdən gərginlik yaradırdı. Bu proses çoxlu nəqliyyat xərcləri nəticəsində səmərəsiz istehsal əlaqələrinə, xammal material itkisinə, ətraf təbii mühitin çirkləndirilməsinə səbəb olurdu [45]. Zəylik alunitinin saflaşdırılması fabrikinin tikilməsi, dəmir filizinin kompleks emalını, Gəncə alüminium zavodunda gil-torpaq, sulfat turşusu, kalium gübrəsi, vanadiumun, zəyin alınması ilə yanaşı hazır alüminium və başqa məhsulların alınmasının həyata keçirilməsi regionda sənaye qovşaqlarının formalaşmasını təmin edir. 199 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|