Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
Su sərfi normaları üzrə istehsal sahələrinin qruplaşdırılması (1 ton məhsula düşən m^-lə su). Kimya sənayesi, həmçinin bir sıra digər sahələr yalnız su tutarlara mühüm dərəcədə gərginlik yaratmır, həm də çox su tələb edən və su obyektlərini çirkləndirən yanaşı istehsalları yaradır. Bu elektroenergetika sənayesi üçün daha xarakterikdir [23]. Su təchizatı amili kənd təsərrüfatı istehsalının yerləşdirilməsinə daha aydın təsir göstərir. Xüsusilə bu suvarma əkinçiliyinin inkişafı ilə əlaqədardır. Belə ki, respublikada becərilən torpaqlann 70-80%-i süni suvanhr. Bu sahələrdə üzümlüklərin 90%-i, taxılın 60%-i, tərəvəzin 80%-i, tütün və pambığın 100%-i suvanna tələb edir. Ölkə üzrə suvarma və kənd təsərrüfatının su ilə təchizatı 5,2 mlrd, kubmetrdir. Ayn-ayn iqtisadi rayonlar üzrə bu göstəricilər müxtəlifdir. Aran iqtisadi rayonunda 3,3 mlrd, kubmetr, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda 544,5 mln.kubmetr və Naxçıvan iqtisadi rayonunda 290,8 mln.kubmetr təşkil edir. Bununla belə, kənd təsəmjfatı istehsal sahələrinin yerləşməsində irəliləmələrə onun təmər- küzləş- məsi və ixtisaslaşması mühüm təsir göstərir. Bir sıra sahələrin və istehsalların yerləşməsində mühüm tələblərə, tərkibində böyük miqdarda zəhərli maddələr saxlayan çirkab 191 su çıxarlarının ola bilməsi də daxildir. Belə zəhərli maddələrdən sulfat turşusunu, sinki, kükürd qazını, fenolu, xrom, nikel və s. göstərmək olar. Bu maddələrin səthi və yeraltı suları çirkləndirməsi, böyük miqdarda təmiz su çatışmamazlığma gətirir. Ölkə üzrə çirkab sulann kənara atılması 4,8 mlrd, kubmetr təşkil edir. Bu göstəricilər, respublikanın ayn-ayrı iqtisadi rayonlan arasında müxtəlifdir. Ən çox çirkab suları Aran iqtisadi rayonu üzrədir, 4,1 mlrd, kubmetrdir. Sonra Abşeron iqtisadi rayonunda, Bakı şəhəri üzrə 596 mln. kubmetr və Sumqayıt şəhərində 66,0 mln.kubmetr təşkil edir. Lakin təbii suların çirklənməsinin başlıca təhlükəsi, nə vaxtsa, müəyyən dövrdə su mühitinə daxil olan zəhərli maddələrin ölçüsü yol verilə bilən həddən üstün olsa da, hələ su obyekti kimi özünü təmizləmə keyfiyyətini saxlayır və su ehtiyatlarının istifadə üçün yararlılıq imkanları ilə bağlıdır. Bununla yanaşı yeni müəssisələrin yerləşdirilməsi zamanı elə böhranlı hədd mövcuddur ki, onu inkar etmək olmaz. Su obyektlərinə təsir mənbələrinin miqdarının araşdırılması üzrə məsələlərin həlli metodikası suyun lazımi keyfiyyət üzrə təmizləmənin müasir səviyyəsini saxlamasına imkan verər. Müəssisələrin yerləşdirilməsinin əsaslandıniması zamanı ümumi hesablamalara daxil etmək üçün su faktorlannın dəyərlə ifadəsinin hesaba alınması çox ciddi nəzəri problemlərdir. Metodoloji çətinliyi ondan ibarətdir ki, su təchizatı, su hazırlamaq və lokal təmizləmə ilə əlaqədar yalnız özünün bilavasitə xərclərini nəzərə almaq kifayət deyildir. Belə təcrübə dar sahəvi yanaşma ilə izah olunur, bu da çox vaxt, bu və ya digər yerləşdirmə variantlannm real xalq təsərrüfatı effektli liyinin təhrifinə gətirir. Təmizlənmiş, yaxud da kifayət qədər təmizlənməmiş çirkab suların atılmasından yaranan itki təsərrüfatın digər sahələrinin suyu tam almaması ilə dəyən zərərin, həmçinin əlavə su resurslarının cəlb edilməsi ilə müxtəlif əlavə tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar xərcləri bilavasitə nəzərə almaq lazımdır. Suyun dəyər qiyməti həm yerli, həm də regional şəraiti nəzərə almaqla çəkilən xərclərin məbləği əsasında apanlır. Bundan başqa 192 müxtəlif məntəqələrdə su təchizatında çəkilən xərclərin məbləğin- dəki fərqlər çox mühüm ola bilər. Ölkədə su ehtiyatlarının məhdud olmasına baxmayaraq onlardan səmərəsiz istifadə edilir. Su kəmərləri ilə verilən su əhalinin 50%-ni təmin edir və bəzi rayonlarda içməli su ehtiyatları çatışmır. Azərbaycanda məişət ehtiyatları və içmək üçün sudan istifadə 2010-cu ildə cəmi 498 mln. kubmetr, əhalinin hər bir nəfərinə isə 61 kubmetr təşkil etmişdir. Regionlar üzrə bu göstəricilər Bakı şəhəri üzrə 310 mln.kubmetr, əhalinin hər bir nəfərinə 165 kubmetr, Sumqayıt şəhəri üzrə 55,7 mln.kubmetr, əhalinin hər bir nəfərinə 190 kubmetr. Aran iqtisadi rayonu üzrə 55 mln. kubmetr, əhalinin hər bir nəfərinə 32 kubmetr olmuşdur. Aparılan hesablamalar göstərir ki, ölkə üzrə seçilmiş bir çox rayonlarda perspektivdə yerləşdirilməsi üçün su təchizatına və su aparan kanallara çəkilən xərclərin məbləği demək olar ki, bir neçə dəfə dəyişmişdir. Bu, Bakı şəhərində ildə 20 qəpik/kubmetr, Gəncə şəhərində ildə 25 qəpik/kubmetr, Şirvan şəhərində ildə 10 qəpik/kubmetr olmuşdur. Regional qiymətləndirmə öz aralarında bir neçə dəfə fərqlənirlər. Çirkab suların tam təmizlənməsi xərclərinin yerini doldurmaq prinsipi üzrə su resurslarından ötəri ödəmələri tətbiq etməklə xalq təsərrüfatı effektliliyinin zəruriliyini nəzərə almazdan əvvəl müəssisələrin perspektivdə yerləşdirilməsini müəyyən edən zaman sa- həvi təşkilini təyin edərdi. Bir çox hallarda sututumlu müəssisələrin yerləşdirilməsi çirkab suların tullantısının azaldılması və dövriyyəli suların istifadə edilməsi səviyyəsindən asılı olardı. Regionlann landşaft örtüyünə zərərli təsirlərin vaxtında qarşısını almaqla, zəruri keyfiyyətli mühitin saxlanması ilə, istehsal sahələrinin yerləşdirilməsində daha çox əhəmiyyətli amillərə tələblər artır. Bu ən çox xalq təsərrüfatının elə sahələrinə aiddir ki, həmin sahələr bu və ya digər dərəcədə təbii mühitə ya müxtəlif xarakterli mənfi təsir göstərir, ya da heç olmasa da landşaft komponentlərindən birini korlamasın. 193 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|