Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
Tərtib edilmiş model əsasında bir sahənin tullantılannm digər sahəyə, həmçinin təbii mühitə təsirini qiymətləndirmək mümkündür. Bu zaman itkilərin böyüklüyü, məsələn, neftin itkisi normativ- lərdeki əmsallarda əks olunur, burada hansı ki, zərərli tullantıların təsiri altında olan istehsallarda maddi xərclərin artımı göstərilir. Bunlardan istifadə etməklə, qeyd olunan məsələləri həll etmək olar. Ümumiyyətlə regional sistemlərin ekoloji vəziyyətinin proqnozu üçün sahələrarası balans metodunun tətbiqi məsələlərinin işlənilməsi dərəcəsi bu metoddan istifadə etməyə imkan verir və onu kompleks proqnozlaşdırma metodikası sisteminə daxil edir. Metodoloji təhlilin üstünlüyü hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır ki, sahələrarası balansın regional modeli, regionun təsərrüfatının ətraf mühitə zərərli maddələrin tullantılarının kompleks təsirinin göstəricilərinin hesablanması üçün sahələrarası əlaqələrin proqnoz modelinin işlənib hazırlanmasına imkan verir. İnteqral (ümumiləşdirilmiş) model öz növbəsində istifadə edilən hər bir texnologiyanın ətraf mühitin keyfiyyətinə göstərəcəyi təsirin proqnozunu qiymət- ləndimıəyə, bu və ya digər təmizləyici metoddan istifadənin effektivliyini müəyyənləşdirməyə, zərərli tullantı lan azaldan ilk obyektləri qeyd etməyə imkan verir. Belə inteqral (ümumiləşdirilmiş) regional model, regionda istehsal strukturları arasında əlaqələri, rayona gətirilən məhsulları və çirkləndiricilerin həcmini əks etdirir. Ümumi görünüşdə model qiymətlər sistemindən ibarətdir. Burada mövcud rayonda məhsul istehsalının həcminin qiyməti, başqa yerdən gətirilən məhsulun həcminin qiyməti, rayonda müxtəlif müəssisələrdə istehsal çirkləndiricilərinin həcminin qiyməti, həmçinin mövcud rayonda istehsal olunan məhsulun digər rayonlardan gətirilən məhsulun birbaşa xərclərinin əmsalları, özü də bunlar həmin rayonda məhsul vahidi ilə hesablanır, mövcud rayonda məhsul vahidinə düşən tullantıların əmsalları son məhsulun həcminin qiyməti, qeyri-istehsal sahəsində yaranmış son çirkləndiricilərin qiyməti. Toplanmış qiymətlər, mövcud rayonlarda istehsal olunmuş məhsulun həcminə vurulur, onun da üstünə son məhsul həcminin qiy 182 mətləri və qeyri-istehsal sahələrində yaranmış atılan son çirkləndi- ricilərin qiymətləri gəlinir. Alınmış nəticələr mövcud rayonda yanaşı istehsalın bütün növ çirkləndiricilərinin tam həcmini hesablamağa imkan verir. Ətraf mühitin çirklənməsi ilə mübarizə üçün sahələrdə istehsalın həcmi və modelin dəyişdirilməsi əsasında ona daxil edilən əlavə xərclər, regionda ekoloji infrastrukturlann inkişafının göstəricilərinin müəy- yənləşdirilməsinə imkan verir. Tərtib edilən model yalnız tədqiq edilən regionda istehsalın inkişaf səviyyəsi ilə ətraf mühitin çirkləndirilmə dərəcəsini bir-birinə tutuşdunnağa imkan vermir, həm də optimallıq nöqteyi - nəzərindən istehsalın inkişaf səviyyəsinin ətraf mühitə təsirini, ictimai istehsalla və ətraf mühitin mühafizəsinin xərclərinin nisbətini müəyyənləşdirir. Təhlil edilən modelin, respublikanın ən iri sənaye mərkəzləri olan Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin yerləşdiyi Abşeron iqtisadi rayonuna tətbiq edilməsi göstərir ki, tullantıların və zərərsiz maddələrin emalı 2025-ci ilə qədər rayonun ətraf mühitinə atılan bütün tullantıların 95%-ni təşkil edəcəkdir. Hesablamalar göstərir ki, 2025-ci ilə qədər “qazanc-xərclər” səviyyəsi 1,5:1,2 nisbəti səviyyəsindən aşağı olmayacaqdır. Sahələrarası balans metodunun tətbiqi ilə əlaqədar çətinliklərə birinci növbədə böyük miqdarda lazımi məlumatların cəlb edilməsi, həmçinin hesablamalann özünün mürəkkəbliyi şərait yaradır. Ölkə üzrə apanlan hesablamalann nəticəsi, təbii mühitin vəziyyətində olan ərazi fərqlərini aşkar etməyə imkan vermir. Lakin digər metodlarla birlikdə sahələrarası balans metodunun tətbiqi, onların iqtisadi-ekoloji proqnozlarının hazırlanması üçün kifayət qədər effektli olmasını sübut edir. Beləliklə, regional iqtisadi-ekoloji proqnozların işlənib hazırlanması prosesi, regionun təbii yarımsistemlərinin gələcəkdə vəziyyəti haqqında, həm də onun vəziyyətinin daha da münasib nailiyyətlərinin alternativ yollan barədə əsaslandınimış elmi mühakimələr formalaşdırır: 183 • iqtisadi-ekoloji proqnozun əsas və ən mühüm növü məqsədli (normativ) proqnozdur. Omm köməyi ilə regionnn təbii resurslarının əsas növlərinə tələbatın proqnozu müəyyənləşdirilir. Həmçinin təsərrüfatın bu və ya digər sahələrində istifadə edilən təbii mühitin komponentlərinin vəziyyətinin keyfiyyətini aşkar edir; • ölkə üzrə iqtisadi-ekoloji proqnozların tədqiqi təbii mühitin və digər yarımsistemlərin, yəni şəhər aqlomerasiyalannm, kənd yerlərinin, rekreasiya zonalarının və s. qarşılıqlı təsirinin xarakterik cəhətdən öz spesifikasına malik regionların müxtəlif tipli ərazilərinin ətraf mühitinin gələcək vəziyyətinin tədqiqinə diferensial yanaşmanı mümkün sayır; • rayon kompleksinin inkişafının hər bir variantı boyunca, mövcud resursların lazımi bölgüsü, ekoloji yarımsistemlərin inkişaf yolları barədə qəbul edilmiş qərarların özünə daxil edilir; • regional iqtisadi-ekoloji proqnozların hazırlanması iqtisadi- ekoloji göstəricilərin əhəmiyyətinə mühüm təsir göstərən buraxılan məlumatlar iqtisadi, demoqrafik, sosial komponentlərin tərkibində olan digər xüsusi proqnozların, həmçinin, təbii-coğrafi proqnozların və elmi-texniki tərəqqinin məlumatlannm geniş cəlb edilməsini tələb edir; • iqtisadi-ekoloji proqnozlaşdırma zamanı hər şeydən əvvəl balans, ekspertiza, qiymətləndirmə kimi metodlardan istifadə edilməsi nəzərdə tutulur; • təbii resurslara tələbatın ölçüsünün proqnozunu müəyyənləşdirmək üçün, həmçinin, çirkləndirici maddələrin həcmini aşkar etməkdən ötrü ən effektlisi sahələrarası balans metodudur. Bu regionun sahəvi strukturları üzrə məlumatlarla proqnozun bağlılığını həyata keçinnəyə imkan verir. 184 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|