Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

Burada, F - ilin əsas dövrü ilə proqnozlaşdırılmış dövrün müqayisəsinə 
görə, su təchizatının həcminin dəyişmə əmsalı; 
E  -  ilin  əsas  dövrünə  görə sənaye  sahələrində  gələcək  məşğuliyyətin 
əsas illə nisbəti; 
Q  -  ilin  əsas  dövrünə  görə  sənaye  sahələrində  gələcək  əmək 
məhsuldarlığının əsas illə nisbəti (hər bir işləyən fəhlə hesabı ilə); 
R  -  gələcəkdə  sənaye  sistemlərində  suyun  resirkulyasiyasmm  indiki 
vaxtda  onun  resirkulyasiyasına  nisbəti  (resirkulyasiya  -  istifadə  edilən 
suyun ümumi sərfinin mənbədən götürülən su sərfinə nisbətidir); 
T - gələcəkdə sərf olunan suyun xüsusi çəkisinin onun indiki vaxtdakı 
aynimış sərfinə nisbəti (məhsul vahidinə görə). 
F,  E,Q,R,T  parametrlərinin  müvafiq  normativlərdən  istifadə  etməklə 
müəyyənləşdirilməsi  müəyyən  məqsədli  proqnozların  hazırlanmasında 
istifadə edilə bilər, bunun üçün ekstrapolyasiya, ekspert qiymətləndirmə və 
struktur  modelləşdirmə  metodlarından  istifadə  etmək  lazımdır.  Alınan 
nəticələri aşağıdakı kimi tərtib edilmiş cədvəl 4-də göstərmək olar. 
Cədvəl 4 
Su təchizatının proqnoz göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi 
Sənaye sahələri
 
İlin əsas dövründə su 
təchizatının həcmi 
(mVsutka)
 
Proqnozlaşdırılmış
 
parametrlər
 
Proqnozlaşdırılmış 
ildə  su  təchizatının 
həcmi (mVsutka)
 
E
 
Q
 
R
 
T
 
F
 
Metallurgiya 
Maşınqayırma, 
Kimya Toxuculuq 
Sair sahələr
 
 
 
 
 
 
 
 
Bütövlükdə*
 
 
 
 
 
 
 
 
* 
Orta  ölçülmüş  böyüklük  kimi 
hesablanır. 
Su  təsərrüfatı  balansının  perspektiv  təhlili  prosesində  çatışmazlıq 
(defısit) aşkar edildiyi vaxt xüsusi hidroloji tədbirlərin apanknası hesabına 
gəlir  hissəsinin  artmiması  imkanlanna,  yeni  mənbələrin  istifadəyə 
verilməsinə  (məsələn,  minerallaşmış  sularm  duzlardan  təmizləyib 
şirinləşdirməyə cəlb edilməsi), təsərrüfat sahələrində su resurslanndan 
173 

---

istifadə edilməsinin yaxşılaşdınimasma fikir vemıək lazımdır. 
Məhsul  vahidinə  maksimum  su  sərf  etmək  üçün  texniki  proseslərin 
xüsusi  çəkisinin  gələcəkdə  artmlması  ilə  əlaqədar  əlavə  su  ehtiyat 
mənbələrinin  axtarılması  nəzərdə  tutulur.  Bunun  üçün  təmizləyici 
qurğuların  daha  da  təkmilləşdirilmiş  üsullarının  -  su  təchizatının  qapalı 
təşkilinin, biryolluq su itkisinin azaldılmasının və s. tətbiq edilməsinə geniş 
surətdə  fikir  verilməlidir.  Çirkab  sujom,  hətta  saflaşdınimış  suyun,  axıb 
gedən suyun tam dayanana qədər həcminin hər cəhətdən azaldılması xüsusi 
əhəmiyyət daşıyır. 
Balanslaşdırmanm  nailiyyətlərinin  həyata  keçirilməsinə  imkan 
olmadıqda, məsələnin həlli su təsərrüfatının fəaliyyətinin “hüdudlarından 
kənarda”  qəbul  edilir  (bu  zaman  su  tutumlu  istehsalın  həcmi  azaldılır, 
yaxud da inkişafı məhdudlaşdırılır). 
Su resurslarından kompleks istifadə edilməsi və onların mühafizəsinin 
regional  sxeminin  tərtibi  mərhələsində  daha  dəqiq  tədbirlər  sistemi 
hazırlanmalıdır. 
Ərazi  (torpaq)  resurslannm  proqnoz  balansı,  ərazi  balanslanmn 
hazırlanması (torpaqdan istifadənin proqnozu) məhdud torpaq resurslarına 
malik  rayonlar  üçün,  həmçinin,  urbanizasiyalaşmış  areallar  üçün  böyük 
əhəmij^ətə malikdir. 
Belə  proqnoz  növünün  hazırlanmasının  məqsədi  regionda  torpaqdan 
istifadənin  optimal  strukturlarını  aşkar  etməkdən  və  müvafiq  tədbirlər 
sisteminin müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. 
Elmi ədəbiyyatların [83,84,85] təhlili göstərir ki, həm məkan, həm də 
zaman  etibarilə  meydana  çıxan  ərazidən  istifadənin  çoxvariantlılığı, 
potensial çoxluğun planlaşdırılması və proqnozlaşdırılması prinsiplərindən 
biri  kimi  ayrılır.  Buna  görə  də,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ərazi  yalnız 
ayrı-ayrı  sahələr  mövqeyindən  deyil,  həm  də  kompleks,  özü  də  bir  neçə 
uzlaşan və yaxud da, rəqabət aparan funksiyaların tələbatını hesaba almaqla 
qiymətləndirilməlidir. 
Bundan  əlavə,  torpaqdan  istifadənin  mühüm  prinsiplərindən  biri  də 
təbii  ki,  kənd  təsərrüfatında  məhsuldar  torpaqlardan  istifadənin 
üstünlüyüdür  və  onlann  digər  məqsədlər  üçün  istifadəsinin  minimuma 
endirilməsidir. 
174 

---

Regional  iqtisadi  -  ekoloji  proqnozun  mühüm  vəzifələrindən  biri 
ərazidən  gələcəkdə  istifadənin  növləri  üzrə  tələbatın  sonradan  gələn 
resurslarla  tutuşdurulmasmı  və  optimal  variantların  seçilməsini 
müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. 
Şəhərsalmanın  layihələşdirilməsi  təcrübəsində  tikinti  üçün  ayrılmış 
ərazilərin  müəyyənləşdirilməsi  metodiki  cəhətdən  bütövlükdə  həll 
edilmişdir.  Lakin,  istehsal  təyinatlı  qeyri  -  kənd  təsərrüfatı  ərazilərində 
tələbatın  aşkar  edilməsinə  müxtəlif  metodiki  çətinliklər  maneə  yaradır. 
Bunlar əsasən istehlakçılann böyük təbəqələşməsini, torpaqdan istifadənin 
bir sıra kateqoriyaları üzrə xüsusi nonuativlərin olmaması və s. əlaqədardır. 
Bununla  əlaqədar,  texniki  tərəqqinin  təsiri  altında  qeyri  -  kənd 
təsərrüfatının  torpaqdan  istifadə  meylləri,  o  cümlədən,  xüsusi  tor- 
paqtutumluluğun dəyişməsinin hesaba alınması xüsusi əhəmiyyət qazanır. 
Xüsusi torpaq tutumunun göstəriciləri, yeni müəssisələrin layihələri, yaxud 
da,  ekspert  qiymətləndirilməsi  əsasında  müəyyənləşdirilir.  Gələcəkdə 
ərazinin bu və ya digər istifadə növlərinə tələbatın hesablanmasının əsas 
normativlərini təşkil edir. 
Müxtəlif  noiTnativlər  əsasında  xüsusi  torpaqtutumlu  normativlər 
(ümumi məhsul vahidinə torpaq sərfi, kapital qoyuluşu vahidinə, məşğul 
olan adambaşına) yeni obyektlərin ərazisinin böyüklüyünün ölçülməsində 
geniş  yayılmışdır  (hesablamalarda  bu  göstəricilər,  yəni  tikintiyə  gələn  1 
mln. manat kapital qoyuluşu, yaxud da, 1 mln. manat istifadəyə verilən əsas 
istehsal fondlan). Əldə edilən göstəricilərin işlənməsi sahələrin əksəriyyəti 
üzrə  xüsusi  torpaq  tutumlu  istehsal  yerlərinin  azalmasına  imkan  verir 
(Cədvəl 5). Bunu aşağıdakı kimi belə ifadə edək: 
Si-istehsal təyinatlı qeyri - kənd təsərrüfatı ərazilərinin sahəsi, Ki-i - 
sahəsinə kapital qoyuluşunun vektom, ni-i - sahəsi üçün torpaq tutumu 
əmsalı, belə ifadə ilə aşağıdakı tənasüb qurulur. ^ 
Si= 5
J
 Kini 
i=l 
Kommunal-anbar ərazilərin, xarici nəqliyyat üçün ayrılmış tor- 
175 

---