proqnoz əmsallarının aramla işlənib hazırlanması, proqnozların dürüstülyü
səviyyəsini dərhal artınr.
Təcrübədə tez-tez daha çox tətbiq edilən balanslann: - su təsərrüfatı və
ərazi (torpaq) proqnozlanmn tərtibinin metodiki prinsiplərini nəzərdən
keçirək. Su təsərrüfatı balansının proqnozu, regionda su resurslarından
istifadə edilməsinin proqnozlaşdırılması zamanı əsas alət ola bilər. Son
vaxtlar ərzində su təsərrüfatı balansının hazırlanması məsələlərinə həm
respublikamızda, həm də xaricdə bir çox tədqiqatlar həsr edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının su ehtiyatları kifayət qədər deyil və bu
ehtiyatlar ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. Ölkənin malik olduğu su
ehtiyatlarının düzgün proqnozlaşdırılması olduqca vacibdir. Belə proqnozu
ərazinin su balansını bilmədən tərtib etmək mümkün deyil. Azərbaycan
Respublikasının su balansı təsərrüfatın müxtəlif sahələri, xüsusilə, kənd
təsərrüfatı üçün əlverişli deyildir. Bütün respublika üzrə səth axımı 59%
(5,96 km^, yeraltı axım isə 42% (4,35 km^) təşkil edir [14].
Su təsərrüfatı balansı müəyyən vaxt ərzində gəlir hissəsi (ərazinin su
ehtiyatları) ilə çıxar hissəsinin (müxtəlif su istehlakçıları və sudan istifadə
edənlərin ehtiyacı) müqayisə edilməsi yolu ilə alınır.
Su təsərrüfatı balansının proqnozunun tərtib edilməsinin məqsədi,
rayon istehsal kompleksinin su resurslarının inkişaf səviyyəsinin
proqnozlaşdırılmasmm təmin edilməsində imkanların və ehtiyacların
uyğunlaşdırılmasmdan ibarətdir. Eyni zamanda hök- mən təbiəti mühafizə
amilləri hesaba alınmalıdır. Bundan başqa, su təsərrüfatı balansının gəlir
hissəsi hidroloji proqnozun bazasında qurulur. Həmçinin aqromelorativ,
qurutma və digər tədbirlərin çayların səth axınlarından, yeraltı suların
dinamik və sabit resurslarından, göl sulanndan, istehlakçılardan və digər
elementlərdən qaytan- lan sulardan toplanan proqnozların bazasında
qurulur.
Su təsərrüfatı balansının çıxar hissəsi onun bütün su istehlakçıları,
yaxud da, sudan istifadə edənlərin sərfinin yekun göstəricilərindən
ibarətdir. Onun çıxar hissəsinin müəyyənləşdirilməsi regional
iqtisadi-ekoloji proqnozlaşdıraıanm vəzifələrindən biridir,
170
Məqsədli-normativ proqnoz çərçivəsində su sərfinin ən mühüm
maddəsi üzrə ehtiyac hesablaması aparılır ki, bunlar da aşağıdakılardan
ibarətdir;
•
sənaye və İES-lərə;
•
kommunal su təchizatına;
•
suvarmaya;
•
axar suyun istifadəsi (hidroenergetika, gəmiçilik, balıqçılıq
təsərrüfatı);
•
təbii mühitin mühafizəsi.
Təbii mühitin mühafizəsi üçün lazım olan sulann həcmlərinin
(saxlanmış suların çıxarı kimi adlanacaq) müəyyənləşdirilməsi kiçik və
orta çayların üstünlük etdiyi rayonlar üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Belə ki, indiki vaxtda axar suları yabıız kifayət qədər durulaşdırılmış
şəraitdən xaric müəyyən etmək olmaz, sözün dar mənasında, bu çıxar ona
“sanitar” kimi baxmağa imkan vermir. Belə axarların böyüklüyünün hər bir
konkret halda müəyyən ekosistemdə mövcud su axınının saxlanması
tələblərinə uyğunlaşdırıl- ması və bu məqsədə nail olmaq üçün lazımi
xərclərin müqayisəsi əsasında müəyyən etmək olar.
Məlumdur ki, axarlı suların dumlaşdırılmasınm xərcləri su
istehlakçıları yaxud da, sudan istifadə etmənin digər növləri ilə müqayisəyə
görə daha çox əhəmiyyətlidir. Orta hesabla təmizlənmiş axar suların
durulaşdırılması 5-10 dəfə miqdarda təmiz su tələb edir.
Azərbaycan Respublikasında su balansının tədqiqatları göstərir ki,
axım əmələ gələn sahələr 500 metrdən yuxarıda yerləşən ərazilərdir ki,
bunların da sahəsi 28,6 min km^ olub, ölkə ərazisinin 33%-ni təşkil edir.
Qalan 67%-ni dağlıq ərazilərdə davamlı olan düzənliklər təşkil edir [14].
Buna görə də, çaylardan su yükünün alınmasının planlaşdırılması və
layihələşdirilməsi çayların aşağı axarında yox, dağlarda dərin dərələr üzrə
aparılmalıdır.
Su sərfinin mövcud nonnativlərinin təhsisi (koiTektəsi) əsasında
qrup müəssisələr Və sahələr üzrə su istehlakının həcminin proqnozu,
sahəvi strukturların bir neçə sahələr proqnozu zamanı alınmış
məlumatlardan xaric aparılır. Müvafiq nonnativlərin olmaması
171
zamanı şərti ekspert qiymətləndirmə (məsələn, suvarma üçün) əsasında
tətbiq edilir.
Sənaye sahələri, inşaat və nəqliyyat sahələri üzrə su istehlakının
proqnoz həcmi, ümumi görünüşdə aşağıdakı tərzdə hesablanır:
P= İ, PiXi
i=l
Burada, Pı-i- sahəsində ümumi məhsul vahidinə su sərfinin orta
norması
Xi-i- sahənin ümumi məhsulunun proqnozlaşdırılmış həcmi.
Məhsul vahidi üzrə hesablanmış bütün normativlər ola bilsin ki,
ümumi məhsul vahidinin həqiqi ifadəsinin hesablanmasında dəyişdirilsin.
Hesablanma əmsalı kimi məhsul vahidinə müvafiq perspektiv qiymətlər
qəbul edilə bilər. Son material kimi, sənayenin müxtəlif sahələri üçün
məhsul vahidinə düşən çirkab sularm miqdanna və su sərfinin hazırda
mövcud olan birləşdirilmiş normaları qəbul edilə bilər. Bu normalar ilk
dəfə “Azərsu” Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən hazırlanmışdır və gələcəkdə
də dəqiqləşdiriləcəkdir.
İriləşdirilmiş normalan əsaslandırmaqdan ötrü onların tamlaşdı-
rılması, təsərrüfat proqnozunun sahələrarası balans modeli üçün
hazırlanmış tamamlaşdırma sxeminin qəbul edilməsi ola bilər. Su
istehlakının həcminin hesablanması zamanı oxşar uyğunluq təsərrüfat
süukturlarmm müxtəlif variantlannm “itirilməsinə” imkan verir.
Əlavə olaraq qeyd etmək istərdik ki, su istehsalının həcminin
komponentlərindən ən mühümü biryolluq itkinin ölçüsüdür. Bu göstərici
təzə suya tələbatın həcminin böyüklüyünə təsir edir. Su təchizatı qapalı
tsikli zamanı. Pbiryoiiuq itki = Pteze isieh.su
Müəyyən məqsədli proqnoz mərhələsində müxtəlif metodların
tətbiqini tələb edən sənayenin su təchizatının proqnozunun həcminin
müəyyənləşdirilməsinin normativsiz yolu daha çox mürəkkəbdir. İlin əsas
dövrdə su təchizatının vəziyyəti müəyyən hallarda əsas kimi götürülür.
Onun isə köçürmə əmsalları aşağıdakı nisbətlə ifadə olunur.
F-
-EQ
RT
172
Dostları ilə paylaş: |