Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

Uyğunlaşdırılmış  proqnozlar  əsasında  regionun  ekoloji  və  digər 
yarımsistemlərinin  inkişafının  qeyri-bərabər  xarakterinin  ardınca  yaranan 
“dar  yerlər”  in  ləğv  edilməsinə  imkan  verən  təsiri  tənzimləyən  vasitələr 
aşkar  edilir.  Genetik  və  normativ  proqnozların  kifayət  qədər 
uyğunlaşdırılmış göstəricilərinin aşkar edilməsi mümkün olmadığı zaman 
ilkin məqsədləri təhsis etmək lazımdır. 
Regionun ekoloji inkişafının təhlilinin vəzifəsi bütövlükdə, ayn- ayrı 
ekoloji  parametrlərlə  inkişafın  digər  proqnozlaşdırılmış  aspektlərinin 
uyğunlaşdırma dərəcəsini qurmaqdan ibarətdir. 
Ekoloji  blokun  əsas  buraxılış  parametrlərinin  göstəriciləri 
aşağıdakılardan ibarətdir; 
•
 
ərazi (torpaq) resurslarına tələbatın proqnozu; 
•
 
su təsərrüfatı balansının sərf olunan hissəsinin səciyyəsi; 
•
 
hava  hövzəsinə  əhalinin  təsərrüfat fəaliyyətinin təsir dərəcəsini  əks 
etdirən; 
•
 
torpaq-bitki  örtüyünə,  heyvanat  aləminə  və  s.  antropogen  təsirin 
dərəcəsini əks etdirən; 
•
 
su  hövzəsinə  əhalinin  təsərrüfat  fəaliyyətinin  təsir  dərəcəsini  əks 
etdirən. 
Yuxarıda qeyd edilənlərə əsasən respublikamızın urbanizasiya- laşmış 
areallarının hava hövzəsi timsalında təhlil üsulunu nəzərdən keçirək. Hava 
hövzəsinin  proqnozunun  vəziyyətinin  (daha  dəqiq  desək  0  təsirdir  ki,  o 
təsərrüfat  kompleks  tərəfindən  yaranır)  təhlilinin  vəzifəsi,  çirklənmənin 
hesablanma  səviyyəsi  ilə  onun  istənilən  səviyyəsinə  müvafiq  dərəcənin 
müəyyənləşdirilməsi olmalıdır. 
Göstərilən  təhlilin  aparılması  üçün  iki  informasiya  mənbələrindən 
istifadə edilmişdir. 
 
Hhesab-çirkləndiıici  maddələrin  növlərindən  hər  biri  üzrə  məhsul 
vahidinə düşən çirkləndiri çilərin əmsallan və sahənin son məhsulu 
164 

---

barədə proqnoz məlumatların əsasında müəyyənləşdirilir. 
Hmümkünoiabiien -atmosfcrin zərərli maddələrin (iqlimdən və s. yerli 
şəraitdən  asılı  olaraq)  tərkibində  fon  (rəngli)  konsentrasiyasının 
göstəricilərinin  sanitar-gigiyena  tədqiqatları  ilə  əsaslandırılmış  istənilən 
əsasda müəyyənləşdirilir. 
Göstəricilərin təhlili zamanı aşağıdakı kimi nəzəri imkanlar ola bilər; 
1)
 
Hhesab ~ HmümkünJ 
2)
 
Hhesab Hmümküni 
3)
 
Hhesab ^ HmümkünJ 
İlk  addımdan  sonra  praktiki  olaraq,  çoxtərəfli  daha  çox  təkrarlanan 
nisbət Hhesab > Hmümkün mümkün olacaqdır. 
Belə  olan  halda  ilk  növbədə  tullantıların  həcminin  kütləsinin 
azaldılması hesabına hava hövzəsinin sağlamlaşdıniması üzrə mümkün ola 
bilən kompleks tədbirlərə baxılır; 
1)
 
müəssisələrdə təmizləyici qurğuların tikilməsi; 
2)
 
istehsalatda  texnoloji  proseslərdən  tutmuş,  tullantıların  kompleks 
emalının tətbiqinə qədər tamamlanması; 
3)
 
təmizləyici quı-ğularm istismarının səmərəliliyinin yüksəldilməsi; 
4)
 
xammalın yeni növlərinin tətbiq edilməsi; 
5)
 
yanacaq balansının dəyişdirilməsi; 
Bununla əlaqədar, ola bilsin ki, tullantılarm zərərli təsirini zəif ləşdirən 
neytrallaşdıncı fəaliyyət tədbirləri gözlənilsin. Onlara aiddir; 
1)
 
memarlıq-planlaşdırma,  o  cümlədən,  sanitar-qoruyucu  zonaların 
salınması, yaxud da, genişləndirilməsi; 
2)
 
sənaye qovşaqlarının yaşıllaşdırılması. 
Əgər  tarazlaşdınimış  nailiyyətlərin  irnkanlan  ola  bilməsə  təsərrüfat 
sahəsində  ərazi  və  sahəvi  struktur  dəyişmələri  hesabına  qeyri-  əlverişli 
amilləri  aradan  götürmək,  qismən  də,  ən  çox  çirkləndirilən  müəssisələri 
şəhərlərin ətrafına köçürmək üçün müxtəlif variantlar tədqiq edilir. 
Digər  yol,  məqsədin  məhsuldar  təhsisidir  (korrekturası),  yəni 
çirkləndirici  konsentratların  son  həddinin  maksimum  normasından 
ağırlaşan səviyyənin stabilləşməsinə doğru keçiddir. 
165 

---

3.3.
 
iqtisadi - ekoloji dialektik metodiki proqnoz normativləri 
Genetik  və  normativ  proqnozların  hazırlanması  metodları  olduqca 
çoxdur.  Daha  geniş  mənada  sosial-iqtisadi  proqnozlaşdırma  metodu 
dedikdə, obyektə məxsus olan daxili və xarici əlaqələrin retrospektiv təhlil 
əsasında  aparılan  tədqiqatların  qəbulunun  məcmuyu,  həmçinin,  baxılan 
hadisə,  yaxud,  proseslərin  həddində  dəyişikliyi  onun  gələcək  inkişafında 
nisbətən  müəyyən  fikrin  həqiqiliyinin  ətraflı  dəyişməsi  başa  düşülür. 
Tədqiqatın  ən  müxtəlif  mərhələlərində  onların  böyük  hissəsini  regional 
iqtisadi-ekoloji  proqnozların  tərtibi  prosesində,  bilavasitə  əlaqələrin  və 
qarşılıqlı əlavələrin istifadə edilməsində tətbiq etmək olar. 
Birinci növbədə belə qrup metodlardan aşağıdakıları göstərmək olar:* 
1)
 
Statistika  metodu-(inkişaf  meyllərinin,  təmayülünün  təhlili, 
reqression təhlil, ekstrapolyasiya təhlili); 
2)
 
balans metodu; 
3)
 
anket sorğusu metodu; 
4)
 
kompleks struktur, modelləşdimıə; 
5)
 
intuitiv metodu (ekspert qiymətləndirilməsi); 
6)
 
vasıtəsiz hesab metodu (normativlər üzrə); 
7)
 
sahələrarası balans metodu (digər blokların parametrləri ilə ekoloji 
yarımsistemlərin  elementlərinin  proqnoz  vəziyyətinin  göstəricilərinin 
əlaqələndirilməsi). 
İqtisadi-ekoloji  proqnozların  xüsusi  metodları  ilə  yanaşı,  həmçinin 
iqtisadi-coğrafiyada  və  kompleks  coğrafi  tədqiqatlarda  tətbiq  edilən 
ənənəvi  metodlardan  (kartoqrafıya,  sistem  təhlil,  müqayi-  səli-coğrafı, 
rayonlaşdırma və s.) hökmən istifadə olunmalıdır. 
Son  illər  iqtisadi-ekoloji  proqnozlaşdırmanın  ən  sadə  metodlarından 
(vasitəsiz  hesab,  balans  metodu)  regional  iqtisadi-ekoloji  proseslərin 
proqnozlaşdırılması  üçün  iqtisadi-riyazi  modelləşdirmədən  istifadəyə 
keçiddə nəzərə çarpır. Elmi ədəbiyyatların mənbələrinin tədqiqi göstərir ki, 
balans və təqlid (imitasiya) metodları 
* Четыркин E.M. Статистические методы прогнозирования. M. 1979 
166 

---