Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
Artıq ətraf mühitlə əlaqədar proqnozlaşdırma haqqında ən geniş mənada “ekoloji proqnozlaşdırma” barədə danışmaq olar. Baxmayaraq ki, onun şərhi birmənalı deyil, lakin elmi ədəbiyyatlarda “ekoloji proqnozlaşdırma” termini kifayət qədər geniş yayılmışdır [174]. Fikrimizcə, belə proqnozlara aşağıdakıları aid etmək olar: 1) Xüsusi “ekoloji” proqnozlar - antropogen amillərlə əlaqədar təzahür edən qlobal dəyişikliklərə aid proqnozlar. 2) Fiziki - coğrafi proqnozlar - geosistemə (təbii ərazi kompleksləri) antropogen təsirlərin müəyyən nəticələrilə əlaqədar proqnozlar. 3) Təbii resurs ehtiyatının proqnozları-buraya birinci növbədə həyati əhəmiyyətə malik resursların ehtiyatının proqnozları aiddir. 4) İqtisadi-ekoloji proqnozlar-təbii mühitə antropogen fəaliyyətin təsirinin xüsusİ5^ətləri və səviyyəsini müəyyənləşdirən proqnozlar. Qeyd olunan ikinci və dördüncü proqnozlar, konkret yerli şəraiti aramla hesaba almaqla əlaqədar tamamilə regional xarakter daşıyır. Lakin, ekoloji proqnozlar qrupuna daxil olan bütün proqnozlar bütövlükdə öz aralarında sıx bağlı olmalıdır. Gələcəkdə təbii mühitə insan təsirinin ölçülərini və bu təsirin nəticələrinin müəyyənləşdirilməsi ekoloji proqnozlaşdırmanın eyni mühüm istiqamətlərindən ibarətdir. Elmi ədəbiyyatlarda bəzən ekoloji proqnozlaşdırmaya səhv olaraq, insanın təbiətə artan təsirinə qabaqcadan görmə xarakteri kimi baxılır [174], lakin burada məsələ ondadır ki, bizim ətraf mühitə təsirimiz kölgədə qalır və demək olar ki, onu yaddan çıxarırlar [142]. Yuxanda sayılan bütün istiqamətlərdə, razılaşdırılmış proqnozların hazırlanması nəticəsində təbii sistemlərin obyektlərinin ərazi proqnozlaşdırılması sistemində, bütün səviyyələrdə proqnozlaşdırma sisteminin ekologiyalaşdırılması məsəllərini həll etmək olardı. Lakin, fikrimizcə iqtisadiyyatın, texnikanın, elmi-texniki tərəqqinin proqnozlaşdıniması, ekoloji proqnozlaşdırmanın asılı məqamı ola bilər fikri də düzgün deyil. Bəzi tədqiqatçılar demoqrafik proqnoza, ekoloji proqnozlaşdırmanın əsas istiqamətlərindən biri kimi 155 baxır [174]. Bu fikirlə də razılaşmaq olduqca çətindir. Ekoloji proqnozlaşdırmanm ən mühüm vəzifəsi onunla bağlıdır ki, regionların sosial-iqtisadi inkişafının səmərəliliyinin yüksəldilməsi üzrə təkliflərin hazırlanması üçün müxtəlif səviyyədə ərazi- təsərrüfat komplekslərinin proqnozlaşdırılması sistemində mühitə istehsalın təsir prosesini daxil etməkdir. Regional iqtisadi-ekoloji proqnozun məqsədi ətraf mühitin gələcəkdə vəziyyətinin nisbətən əsaslandınimış elmi təkliflərinin hazırlanması və mühitin elementləri arasında dinamik tarazlığın təmin edilməsi üçün tədbirlər sisteminin və digər rayonlann yanmsistem- lərinin müəyyənləşdirilməsidir. Mahiyyətcə regionların iqtisadi-ekoloji proqnozunun hazırlanması aşağıdakı üç konkret vəzifənin həllini təmin edir: * Gələcəkdə təbii mühitin vəziyyətinin sosial-iqtisadi qiymətləndirilməsi və onun əsasında ətraf təbii mühitə təsərrüfat fəaliyyətinin mənfi təsirinin maksimum yumşaldılması, yaxud da, tamamilə aradan götürülməsi üzjə tədbirlər sisteminin hazırlanması; * Həm ətraf mühitin keyfiyyətli vəziyyətinin göstəricilər üzrə, həm də resurslar üzrə azalması və bir sıra meyarların formalaşması yolu ilə regionların sosial-iqtisadi inkişafının ümumi kompleks proqnozunun kontekstinə iqtisadi-ekoloji proseslərin proqnozlarının daxil edilməsi; * Regionların təsərrüfatının kompleks inkişafında təsərrüfat fəaliyyəti və texnogen proseslərin nəticəsində mühitdə ola bilən mənfi dəyişikliklərin nəzərə alınması və müəyyənləşdirilməsi. Qeyd edilən vəzifələrdən iqtisadi-ekoloji və təbii-coğrafi proqnozların yüksək dərəcədə qovuşmasının zərurəti irəli çıxır. Təbii- coğrafi proqnozların nəticələri elə bil regional iqtisadi-ekoloji proqnozlaşdırmaya tor kimi hörülür. Bununla əlaqədar proqnozlaşdırma yeni təbii-texnogen komplekslərin inkişafında böyük əhəmiyyətə malik olur. Nə qədər ki, təbii mühitin bütün komponentləri sıx qarşılıqlı əlaqədə durur, belə proqnozların hazırlanması mühitin ayrı-ayn elementlərinə təsirinin nəticələrinin öyrənilməsi ilə əlaqədar təbii mühitdə bütün kompleks dəyişikliklərin aşkar edilmə 156 sini nəzərdə tutur. İqtisadi-ekoloji proqnozlar makro və mezo yanaşmanın sosial- iqtisadi inkişafının kompleks proqnozunun dialektik çərçivənin tərkib hissəsindən ibarətdir. Onun inkişafının müxtəlif variantları ilə regionun təbii resurs sistemlərinin vəziyyətinin xarakterini qiymətləndirməyə imkan verir, ekoloji və diger strukturların arasında əlaqələrin tsikliyini müəyyən edir. Sahəsinə görə kifayət qədər iri regionların iqtisadi-ekoloji proqnozlarının hazırlanması, təbii mühitin və digər yarımsistemlərin (şəhər aqlomerasiyası, kənd yerləri, rekreasiya zonaları və s.) qarşılıqlı təsirinin özünəməxsus xarakterinə malik regionların ayrı- ayrı ərazi tiplərinin təbii mühitinin perspektiv vəziyyətinə baxılması diferensial yanaşmanı tələb edir. Lakin bir sıra regionlar üçün iqtisadi-ekoloji proqnoz, proqnozlar sistemində açar rolu oynamaqla xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, Xəzərətrafı ölkələr tərəfindən 1990-cı illərin ortasında qoyulmuş “Xəzər dənizinin reabilitasiyası və ekoloji idarə edilməsi” regional proqramının məqsədi. Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsinin qısa və uzunmüddətli proqnozunun hazırlanması, sahil zonasının ekoloji şəraitini yaxşılaşdırılması və dəniz akvatoriyasının çirklənməsinin qarşısının alınmasıdır. Mövcud iqtisadi və iqtisadi-sosial coğrafi ədəbiyyatlarda verilən regional iqtisadi-ekoloji proqnozlann tərtibinin metodoloji əsası regionun uzaq perspektivdə sosial-iqtisadi inkişafimn kompleks proqnoz- laşdınlmasınm ümumi metodoloji konsepsiyasmın tərkibində olur. Məlumdur ki, ölkənin iqtisadi inkişafı birbaşa onun zəngin təbii ehtiyatlarının, xüsusən vacib həyati məsələlərdə enerji və istehsal sektorlarının idarə edilməsindən asılıdır. Əgər ekoloji idarəetmə və təbii ehtiyatları mühafizə məsələlərinə kifayət qədər diqqət verilməsə, ətraf mühitin çirklənməsi probleminin vacibliyi kəskin surətdə qalxa bilər. Ekoloji siyasətin islahatı və ekoloji idarəetmə sisteminin yenidən qurulması artıq həyata keçirilir [46]. Azərbaycan Respublikası Dünya Bankı ilə birgə hələ 1996-cı ildən “Ətraf Mühitin Mühafizəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı” hazır 157 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|