Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
Sənaye sahələrinin təbii mühitə təsirinə görə qruplaşdmimasu Sənaye sahələrinin təbii mühitə təsirinin xarakterinə görə tərtib ediiən təsnifat prinsip etibarilə şərtidir. Belə ki, onun hazırlanması zamanı müxtəlif növ təsirləri müqayisə etmək lazım idi, lakin buna baxmayaraq, şübhəsiz ki, maraq doğurur. Statistik və digər mənbələrin məlumatları ilə müəyyən mənada razılaşaraq deyə bilərik ki, sənaye çirkab sularının tullantıları ilə atmosferə atılan tullantıların məhdudlaşdırılması hədd qoyma amilləridir, hansı ki, bu təsir ehtimal xarakteri daşıyır və istehsalın texnologiyasına elmi-texniki tərəqqinin və utilləşdirmə üsullarının təsiri altında tədricən dəyişir [98]. Lakin bununla yanaşı ətraf mühitin çox pis tərəfə tədricən dəyişməsini yaddan çıxarmaq olmaz. Buna görə də regionlarda bir sıra sahələrdə ekoloji faktorlann əhəmiyyəti təkcə azalmır, həm də artacaqdır. Müasir dövrdə bir çox istehsal müəssisələrinin və obyektlərinin yerləşdirilməsi zamanı ekoloji hədd qoyma ən mühüm kriteriyadır. 194 məsələn, İES-də. Ətraf mühiti çirkləndirən müəssisələrin neqativ təsirindən yaranan zərər, onların tikintisinin dəyəri ilə tutuşdurula bilər. Regionlarda müəssisələrin yerləşdirilməsi variantlarına baxılan zaman və ümumilikdə onlann effektivliyini müəyyən edərkən ola bilən bütün istehsal variantlarının və təbiəti mühafizə fəaliyyəti zamanı çirklənmədən yaranan iqtisadi zərərin və istehsal xərclərinin məbləğini minimuma çatdırmaq prinsipini nəzərə almaq lazımdır [117]. Regionda istehsalın təmərküzləşməsinin artması ilə ekoloji faktorların fəaliyyəti əks istiqamətdə meydana çıxır. Bir tərəfdən istehsalın təmərküzləşməsi səviyyəsinin yüksəlməsi, ayrı-ayrı istehsalların ərazidə təmərküzləşməsinin güclənməsi müəyyən ça- tışmamazlığa malikdir. Belə ki, resurslara tələbatın təmərküzləşməsi ilə əlaqədar, ətraf mühitdə lokal gərginliyin artması, çirklənmənin təmərküzləşməsini gücləndirir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, müasir dövrdə iri müəssisələrin yerləşdirilməsi orta və kiçik müəssisələrlə müqayisədə, o cümlədən, ekoloji amillərə görə çox cüzi azadlığa malikdir. Digər tərəfdən məlumdur ki, istehsalın təmərküzləşmə dərəcəsi nə qədər yüksəkdirsə bir o qədər məhsul vahidinə düşən resurstu- tumluluğu və zərərli maddələrin tullantı əmsalı aşağı olur. Bundan başqa, baxmayaraq ki, hər sahənin təmərküzləşmə səviyyəsinin öz həddi var, ayrı-ayn aqreqatlann gücünün artması ilə istehsal olunan məhsul vahidində təmizləyicilərin xərcləri azalır. Regionların inkişafında istehsalın polisahəvi, yəni sənaye qovşaqları, kompleksləri şəklində ərazi təmərküzləşməsi onun ətraf mühitə təsiri işinə xüsusi diqqət artımı da olmalıdır. Ərazidə istehsalın polisahəvi təmərküzləşməsində müəssisələrin qrup yerləşdi- rilməsinin üstünlüyü mühüm dərəcədə hiss olunur. Ancaq bir arada uyğunlaşdırılmış istehsalın qrup yerləşdirilməsi, iri bioloji təmizləmə stansiyalarında çirkab suların mərkəzləşdirilmiş təmizləmnə- sini təşkil etməyə imkan verir. Müəssisələrin vahid plan üzrə yığcam halda yerləşdirilməsi zamanı, ərazinin abadlıhq əmsalı artır və tikinti altına aynimış ərazilərin ölçüsünü orta hesabla 20-30% 195 azaldır. Bir sənaye qovşağında müxtəlif sahələrin müəssisələrinin yerləşdirilməsinin özü iqtisadi və ekoloji sərhəddə malikdir. Sahəvi təmərküzləşmə səviyyəsinin artımına hökmən ərazidə istehsalın mərkəzləşməsinin artmasına heç də ona tam uyğun olması səbəb olmur. Hər bir sənaye sahəsinin ayrı-ayn sahələrinin çox böyük təbəqələşməsi zamanı ərazidə mərkəzləşməyə meyllilik bütövlükdə ölkənin regionları üzrə bütün sənayenin, kiçik toplu halında yerləşdirilməsi ilə uzlaşması ola bilər [152]. Bu cür kiçik toplu halında yerləşdirilmiş sahələrin çox pis təsiri sosial və ekoloji xarakterli hallara gətirib çıxarardı. Buna görə də ölkədə formalaşmış sənaye qovşaqlarında və yaxud da lokal ərazi- istehsal komplekslərində fəaliyyət göstərən müəssisələrin genişləndirilməsinə və yeni müəssisələrin tikintisinə çox böyük ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Burada daha çox formalaşmış sənayenin yer- ləşdirilməsini qaydaya salmaq məsləhətdir. Belə ki, ölkənin təsərrüfat kompleksinin təkmilləşdirilməsi üçün Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Şirvan kimi sənaye mərkəzlərində, xüsusilə Bakı və Sumqayıt şəhərlərində müəssisələrin yüksək dərəcədə cəmləşdirilməsi ilə seçilən bir sıra çox sahəli müəssisələrin “yüngülləşdirilməsi”, çox qiymətli əhəmiyyətə malikdir. Bundan başqa harada ərazi resursları (su) məhduddursa, mürəkkəb sanitar-gigiyena şəraiti üzündən gələcək üçün bir perspektivi olmayan müəssisələrin çıxaniması da məsləhətdir. Yuxanda qeyd edilənlərlə əlaqədar demək olar ki, istehsalın ərazi təmərküzləşməsinə üstünlük verilməsi, əlbəttə onun ekoloji normativlərə görə, kiçik toplu halmda yerləşdirilməsi qəti surətdə istehsalm çıxaniması barədə qəti təsəvvür yaratmır. Həmçinin müəssisələrin kiçik toplu halmda ərazi yerləşdirilməsi məhv edilməyə mənsub olan çirkləndiricilərin miqdannm azaldılması imkanlanm bildirmir. Müəssisələrin kiçik toplu halında ərazi yerləşdirilməsinə ətraf mühitin mühafizəsi vasitəsi kimi münasibətdir, bu tipik idarəetmə təzahürüdür, son dərəcə sahəvi yanaşmadır, yalnız təmizləyici qurğulara çəkilən xərclərə qənaət edilməsində nəzərə almır. Fikrimizcə, hansı forma olur-olsun, istehsalm ərazi təmərküz 196 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|