Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

İnsanŞiinaslıq 
Ümumiyyətlə,  Avropa  ölkələrində  əhalinin  istehlak  xərclərinin 
strukturunda ərzaq xərcləri ilə barəbər, kommunal xərclər, nəqliyyat xərcləri 
və s. yüksək çəkiyə malikdir. 
Əhalinin rifahının elmi obyekt kimi dinamikasında qiymətləndirmə məhz 
bazar tipli amillərin dəyişmə meyillərini nəzərə almaqla təyin olunur. Bazar 
tipli sosial model və həyat səviyyəsi daha çox orta səviyyəsi yanaşmasından, 
minimum  yaşayış  səviyyəsində  olan  əhalinin  təminatı  ilə  daha  da 
aktuallaşır.^5 
 
AZƏRBAYCANDA İNSAN POTENSİALI MODELİ 
VƏ İNKİŞAF MEYİTLƏRİ 
A
 
zərbaycan Respublikası müstəqil dövlət qurulucuğuna qədəm 
qoyduqdan sonra iqtisadi və siyasi imkanlardan istifadə edilmə- 
sində yaranmış maneələr ləğv olunmuş və insanlar öz imkanlarından və 
nemətlərindən istifadə olunmasında iştirak etmək hüquqlarını əldə edə 
bilmişlər. Dövlətin strateji siyasətinin tərkib hissələrindən sayılan, ölkə- 
nin sosial tərəqqinin çərçivəsinə daxil edilən, insan potensialı modelin 
inkişaf etdirilməsidir. Bu modelin mahiyyəti insanın ömür müddətinin 
sabitləşdirilməsi, təhsilin beynəlxalq standartlarına uyğunlaşdırılınası və 
əhalinin maddi- rifahının yaxşılaşdırılmasından ibarətdir. 
BMT-nin ekspertlərinin verdiyi məlumata əsasən Azərbaycan Res- 
publikası insan potensialının inkişaf indeksinə görə dünyanın 78 ölkəsi- 
ni əhatə edən orta inkişaf səviyyəsinə daxil 
e d i l i r . A z ə r b a yc a n l a  yanaşı postsovet 
dövlətlər, həmçinin Çin, Hindisan, İndone- 
ziya, Braziliyi, Səudiyyə Ərəbistan, Meksi- 
ka, Misir, İran və sair bu kimi onlarca digər ölkələrinin də adları qeyd 
olunur. 
İnsan potensialın orta göstəricilərin müqayisəli təhlili Azərbaycanda insan 
potensialının  inkişafı  və  onun  dəyişilmə  meyillərinə  aid  mülahizələr 
söyləməyə imkan yaradır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Qlobal İnsan İnkişafı Hesabatının materiallarına 
istinad edilərək 2000-ci ildən başlayaraq Azərbaycan Respublika- 
Azsvhaycamla intellektual insan 
potensialının artırılmasına dair 
dövlət siyasəti həyata keçirilir. 
95.
 
Əlirzayeva T.Ə., Əlirzayev Ə.Q. Göstərilən əsəri səlı.35. 
96.
 
Доклад o развитии человека в 2001 году. Нью-Йорк, 2001. с.257. 
^ - 
■ 
■ 
93
 
 ......................  

---

Ağazeynal A.Qıırbanzadə 
sının  insan  potensialının  indeksinin  səviyyəsinə  görə  reytinqinin  artması 
müşahidə  olunur.  Bu  səbəbdən  də  Azərbaycan  Respublikası  insan 
potensialının inkişaf indeksinə görə 1999-cu ildə 174 ölkə arasında 110- cu 
yeri,  2000-ci  ildə  90-cı  yeri,  2001-ci  ilə  isə  162  ölkə  arasında  79-cu  yeri 
tutmuşdur.  Azərbaycanda  aparılan  dövlət  qurulucuğu,  insanlara  göstərilən 
demokratik  yanaşma  və  nailiyyətlər  dayanıqlı  insan  inkişafı  üçün  potensial 
imkanlar mövcuddur. 
Son dövrlərdə ölkəmizdə aparılan iqtisadi, sosial  islahatlar və təsərrüfat 
strukturlarının  yeni  texnologiyalar  əsasında  təşkili  və  idarə  olunması 
nəticəsində  Ümumi  Daxili  Məhsulun  (ÜDM)  illər  üzrə  artımı  insan 
potensialının  inkişafı  üçün  əsas  amillərdən  biri  kimi  qəbul  olunur.  Hər 
adambaşına  düşən  ÜDM  əhalinin  rifahının  dinamikasında  mühüm  göstərici 
olduğunu  nəzərə  alaraq  aşağıdakı  cədvəl  tərtib  olunmuşdur.  Məlumdur  ki, 
Azərbaycan  Respublikasının  iqtisadi  strategiyasında  makroiqtisadi 
göstəricilərinin  dinamikası  əhalinin  həyat  səviyyəsinin  yaxşılaşdırılması  və 
proqnozlaşdırılması tədbirlərinin maddi əsasını əhatə edir. 
Analitiklər  belə  hesab  edir  ki,  insan  potensialının  analiz  edilməsinin 
müəyyən ÜDM göstəricilərindən hazırki dövrə qədər müddət ərazində istifadə 
edilmişdirsə, deməli, gələcəkdə də istifadə olunacaqdır. Hər şeydən öncə bu 
onunla  izah  edilir  ki,  ÜDM  insan  potensialına  əsaslanır.  "Gələcəyi  dərk 
etməyin açarı keçmişin öyrənilməsidir" - filosofların qoyduğu bu təlim müasir 
dövr üçün də aktualdır. 
Məhz  fundamental  və  texniki  analizdən  istifadə  analitikə  potensialın 
qiymətlərin gələcək dəyişmə istiqamətini proqnozlaşdırmağa yardımçı olur.^^ 
Bu  istiqaməti  Azərbaycanın  makroiqtisadi  göstəricilərinə  aid  etmək 
mümkündür. 
Hər  bir  makroiqtisadi  göstəricilərin  insan  potensialının  formalaşması 
amilləri və onun proqnozu ÜDM artım mexanizmlərindən asılıdır. Bu da öz 
növbəsində ÜDM-la insan potensialı arasında nisbətlərin öyrənilməsi, onların 
struktur dəyişmələri, məzmun baxımından təhlil üçün əhəmiyyət kəsb edir. Bu 
proseslərin  tədqiqi  metodikasında  differensial  ya-  ranşma  amillərin  insanın 
inkişaf indeksinin qiymətləndirilməsi onun proqnozu üçün stimul yaradır. 
97.
 
Quliyev E.Q., Qurhanzadə Ş.A. Fovcks-Maliyyə hazarı/ıın əliJhast.Bakı, 2007.səb.28. 
 ...................  ...................  
94
 
- 
-------------------  

---

İnsanŞünaslıq 
Azərbaycanın makroiqtisadi və insan potensialı göstəriciləri 
Göstəricilər
 
 
2000
 
2003
 
2004
 
Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM)
 
mlrd.man.
 
23590,5
 
30312,3
 
41872,5
 
ÜDM-un adambaşına həcmi
 
min.man.
 
2975,4
 
4320,0
 
5114,8
 
Əhalinin pul gəlirləri
 
mlrd.man.
 
17557,0
 
21220,3
 
29677,3
 
Əhalinin xərcləri
 
mlrd.man.
 
17347,0
 
23859,8
 
29677,3
 
.Orta aylıq əmək haqqı
 
man.
 
120,2
 
122,7
 
128,5
 
Əhalinin adabaşına düşən pul gəliri
 
man.
 
107,9
 
116,4
 
119,4
 
İstehlak qiymətin indeksi
 
 
0,101
 
0,102
 
0,106
 
Bu  yanaşma  bizim  fıkrimizcə,  insan  potensialı  çərçivəsində  kompleks 
yanaşmaq  şərti  ilə  istehsal,  istehlak  maddi  rifah,  təhsil  və  s.  sistemlərinin 
məntiqi əlaqənin və formalaşma dinamikasmda təsir gücünü əsaslandırmaya 
imkan verir. 
Əhalinin  həyat  səviyyəsinin  optimalhğmı  təmin  etmək  daha  çox  onun 
minimum  və  orta  təminat  səviyyələrinin  qiymətləndirilməsi  metodikası  və 
uyğun  olaraq  minimum  səviyyə  üçün  dövlətin  təminat  meyarlarının  və 
konkret  maliyyə  mexanizmlərini  əsaslandırmaq  və  orta  istehlak  səviyyəsi 
üçün gəlirlərin artmasına stimul yaradan tədbirlər tətbiq etməkdir. 
Azərbaycan  Respublikası  əhalisinin  demoqrafik  tərkibi  və  onların 
müxtəlif sahələrdə istifadə dərəcəsi onun xarakterini müəyyən edir. Belə ki, 
əmək  bazarının  mövcud  vəziyyəti  insan  resurslarına  tələbat  və  təklif  onun 
differensiyasmı  dəyişmə  dinamikasını  müəyyən  edir.  İnsan  resurslarının 
differensasiyası,  respublika  iqtisadiyyatının  sahə  strukturu,  məşğuliyyət 
səviyyəsi və xidmət bazarının genişlənməsi ilə tarazlaşır. Bu tarazlıq ölkədə 
iqtisadi artım və dövlətin strateji məqsədləri ilə də əsaslandırılır. 
Yuxarıda  göstərilən  fikirlərin  təhlili  göstərir  ki,  Azərbaycanda  insan 
inkişaf konsepsiyasının əsas məqsədi milli sərvəti və iqtisadi artımı artırmaqla 
insan  potensialın  inkişafını  optimallaşdırmaqdan  ibarətdir.  Müasir  dövrdə 
Azərbaycan  Respublikasında  insan  inkişafı  indeksinin  yüksəlməsinə 
baxmayaraq obyektiv səbəblər üzündən ölkənin malik olduğu potensialından 
maksimum istifadə olunmur. Lakin dövlətin apardığı 
98.
 
İqtisadi İnkişaf Nazirlyinin məlumatlarına görə. 
99.
 
Əlirzayev Ə.Y. İqtisadiyyat: Düşüncələr. Baxışlar. Bakı, 2002. səlı.318. 
95 

---