Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

Ağazeynal A.Qurbanzadə 
 
Sosial dayanıqlı bloklar üzrə insan potensialının inkişaf indeksi 
BMT-nin verdiyi məlumatala görə həmin indeks bloklarına görə dünya 
ölkələrini yüksək, orta və aşağı, eniy zamanda sənaye cəhətdən inkişaf etmiş 
və inkişaf etməkdə olan ölkələr qrupuna ayrılır. 
İnsan potensialının inkişaf indeksinə (İPİİ) görə ölkələr 
 
Yüksək səviyyədə inkişaf 
etmiş ölkələr 
Orta səviyyədə 
inkişaf etmiş ölkələr 
Aşağı səviyyədə inkişaf 
etmiş ölkələr 
İnsan potensialının yüksək inkişaf 
indeksi 0,800 və ondan yuxarı
 
Orta inkişaf səviyyəsi İPİİ- 
0,500-0,799 ondan yuxarı
 
Aşağı inkişaf səviyyəsi İPİİ - 
0,500-dəondan yuxarı
 
insan potensialının dayanıqlı inkişaf indeksinə görə 
dünya ölkələrinin təsnifatı 
Yuxarıda göstərilən dünya ölkələrində insan potensialının sosial inkişafı 
haqqında  təhlillər  aparmaq  mümkündür.  Ömür  müddətinə  görə  indeks 
vasitəsilə  hər  hançı  bir  ölkədə  əhalinin  malik  olduğu  əmək  qabiliyyətli 
illərinin, həqiqi sayı ilə müəyyən edilən əmək potensialının real vəziyyətini 
qiymətləndirmək mümkündür. 
91.
 
Доклад o развитии человека в 2001 год. Нью-Йорк, 2001год. е.256. 
—  90 
 
 
-
 

---

İnsanŞiinaslıq 
Təhsil  səviyyəsi  indeksi  ölkədə  və  eləcə  də  bütün  dünya  üzrə  əhalinin 
ixtisası və intellektual potensial səviyyəsini təyin edilməsində bir reallıqdır. 
Əhalinin  təhsil  səviyyəsi  ilə  gəliri  arasında  müəyyən  qanunauyğun, 
qarşılıqlı  əlaqə  və  asılılıq  vardır.  Təhsil  səviyyəsinin  yüksəldilməsi,  öz 
növbəsində ölkənin ÜDM və milli resurslarının çoxalmasına şərait yaradır. 
Adambaşına düşən real ÜDM indeksi həyatın keyfiyyətinin mühüm tərkib 
hissəsidir.  Bu  indeks  təhsil,  tibbi  xidmətlərinin,  ərzaq,  mədəniyyət  və  s. 
əhalinin həyat səviyyəsi  inkişafını özündə birləşdirir. Müasir qloballaşmaya 
uyğun olaraq əhalinin həyat səviyyəsi anlayışı geniş məna kəsb edərək "insan 
potensialı"  konsepsiyası  ilə  eyniləşir.  Bu  konsepsiya  çərçivəsində  həyat 
səviyyəsi  həm  sosial  qruplar  arasında  sosial  bərabərlik  səviyyəsi,  həm  də 
insanların həyat səviyyəsinə iqtisadiyyatın imkanları ilə müəyyən olunur. 
 
Həyat səviyyəsi 
 
Əhalinin rifahı 
İnsan kapitalının 
İnsan inkişafının 
 
formalaşması 
səviyyəsi 
Əhalinin həyat səviyyəsi nəzəriyyəsinin aspektləri 
Yeni  nəzəriyyəyə  əsasən  əhalinin  həyat  səviyyəsi  deyildikdə  insanın 
şəxsiyyət  və  mövcud  cəmiyyətin  bir  üzvü  kimi  inkişafı  imkanları  nəzərdə 
tutulur.  Qərb  nəzəriyyəsində  əhalinin  həyat  səviyyəsini  müəyyən  edən  əsas 
amillərdən  biri  orta  təbəqənin  mövcudluğudur.  Qərbin  inkişaf  etmiş 
ölkələrində bu təbəqə əhalinin ümumi sayının 60-70%-ə qədərini təşkil edir. 
Məhz bu təbəqə istehlakm əsas strukturunu və həcmini yaradır. 
Qərb ölkələrində əhalinin dayanıqlı həyat səviyyəsini müəyyənləşdirən bir 
çox komponentlər mövcuddur: 
* Əhalinin ilkin tələbatının yüksək səviyyədə təmin olunması. Bu prosesin 
surəti,  keyfiyyət  və  kəmiyyət  strukturu  insanın  cəmiyyətdə  hansı  sosial 
təbəqəyə aid olmasını müəyyənləşdirir; 
92.
 
Muradov Ş.M.Göstərilən əsəri, səh.213. 
91 

---

Ağazeynal Ä.Qurbanzadə 
*
 
Sosial  xidmətlər  istehlakının  böyük  hissəsinin  əhalinin  özü  tərəfindən 
maliyyələşməsi.  Buna  əsasən  təhsil,  səhiyyə,  mədəniyyət,  sosial  təminat 
sahələri daxildir; 
*
 
İnsanın intellektual səviyyəsinin (xüsusən, təhsili) təkminləşdirilmə- si. 
Qərbdə təhsil səviyyəsinə çox diqqət yetirilir. 
*
 
Cəmiyyətdə  müxtəlif  sosial  qruplar  üçün  yüksək  səviyyəli  istehlakı 
təmin edən institutların və mexanizmlərin yaradılması. 
Qərbdə  mövcud  olan  əhalinin  həyat  səviyyəsi  nəzəriyyəsi  ilə  keçmiş 
sovetlər  birliyindəki  nəzəriyyə  bir-birindən  çox  fərqlənir.  Belə  ki,  ikinci 
əhalinin ilkin tələbat malları (ərzaq, geyim və s.) ilə təminatı ilə bərabər son 
istehlak malları ilə (avtomobil, ev və s.) təminatın aşağı səviyyəsi, gəlirlərin 
və istehlakm zəif differensasiyası və s. ilə xarakterizə olunur. 
Müqayisə üçün göstərə bilərik ki, Avropa ölkələrində ərzaq məhsullarına 
çəkilən xərclər 13,4% təşkil edirsə, ölkəmizdə bu kəmiyyət 54,7%- dir. 
Bir  neçə  inkişaf  etmiş  ölkənin  istehlak  xərclərinin  strukturunun  təhlili 
göstərir ki, bu sahə üzrə müxtəlif göstəricilər mövcuddur:^^ 
Ərzaq məhsullarına 
Səhiyyə xidmətlərinə 
 
İsveç- 15,4 
Almaniya-11,1 
Yunanıstan-16,6 
Azərbaycan- 54,7 
 
İsveç- 3,0 
Almaniya-3,6 
Yunanıstan-6,3 
Azərbaycan- 3,7 
 
İstrahət və mədəniyyət xərcləri 
Təhsil xərcləri 
 
İsveç- 14,6 
Almaniya- 11,9 
Yunanıstan- 4,5 
Azərbaycan-3,4 
 
İsveç- 0,1 
Almaniya-0,5 
Yunanıstan-2,4 
Azərbaycan- 1,2 
 
Ölkələr üzrə əhalinin istehlak xərclərinin strukturu (%-lə) 2004 il.
 
93.
 
Əlirzayeva T. Ə., Əlirzayev Ə. O. Əhalinin i'slirhri və istehlakının maliyyə mexanizm- ləvi. 
Bakı, "Elm". 2007 səh. 33. 
94.
 
Mənbə: İnternet.
 H
’U’M’.
 
Stat.ji. 
92 

---