107
Güman etmək olar ki, təxminən həmin dövrdə Hellin tayfalarının Yunanıstan
ərazisində yerləşməsi baş vermişdir. Təxminən e.ə. II minilliyin sonu, yaxud I
minilliyin başlanğıcında Cənubi Rusiya çöllərindən çıxmış İrandilli tayfalar iran
yaylası vilayətlərində yerləşməyə başlamışdılar. Onların yaxın qohumları olan hind-
ari tayfaları daha əvvəlki dövrdə Hindistana soxuldular.
Etnosların (xalqların) əksəriyyəti müxtəlif etnik qrupların - yerlilərin və
gəlmələrin qovuşması nəticəsində təşəkkül tapmışdı. Bu obyektiv həqiqət həm
müasir, həm də qədim xalqlara aiddir. Təbiidir ki, Azərbaycan ərazisində baş vermiş
etnik proseslər də müstəsna ola bilməzdi. Ölkəmiz artıq çox qədim dövrlərdə,
dəfələrlə müxtəlif tayfaların və xalqların müdaxiləsinə məruz qalmışdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, bəşər tarixi həmişə antropoloji, dil və mədəni
mənsubiyyəti baxımından müxtəlif qrupların əlaqəsi və qovuşması tarixi olmuşdur.
Dünyada "təmiz", "özgə" elementlərini mənimsəməmiş xalq yoxdur.
Abidələrin icmalı. Orta Tunc dövrü Qafqaz və qonşu ərazilərin maddi
mədəniyyətində əvvəl mövcud olmuş ümumiliyin aradan çıxması, kiçik ərazili
mədəniyyətlərin yaranması və inkişafı ilə səciyyələnir. Hər şeydən əvvəl bu,
memarlıqda düzbucaqlı tikililərin inşasında, metalişləmə və dulusçuluq sənətində yeni
formalı predmetlərin istehsalında öz əksini tapır. Ötən dövrdə atribut rolunu oynayan
dairəvi gil manqallara, yarımkürə formalı qulplara və ümumiyyətlə, dulusçuluqda
qabların qulpla təchizolunma hallarına demək olar ki, rast gəlinmir. Azərbaycanın
cənub ərazilərində boya naxışlı, qırmızı, şimalında isə qazma naxışlı qara-boz saxsı
məmulatı Orta Tunc dövrü abidələrinin mədəni mənsubiyyətinin göstərici əlamətini
təşkil edir.
Azərbaycanda Orta Tunc dövrü abidələri Naxçıvanda, Kür və Araz
vadilərində, Urmiya gölü hövzəsində, Qarabağ düzənliyində, Muğanda, Qobustanda,
Abşeronda və bir sıra başqa bölgələrdə məlumdur və qismən öyrənilmişdir.
Urmiya gölü hövzəsində Göytəpədə yaşayış hələ neolit dövründə başlamışdır.
E.ə. III minilliyin ortalarında uzunmüddətli yaşayışdan sonra sakinlər oranı tərk
edirlər. Müəyyən fasilədən sonra orta tunc dövründə Göytəpə yenidən məskunlaşır.
Yeni sakinlərin Göytopədə yaratdığı maddi mədəniyyət ilk tunc dövrü üçün səciyyəvi
deyildir. Bu, hər şeydən əvvəl, dulus məmulatına, onun çoxrəngli naxışlı qab-
qacağına aiddir. Yaşayış yeri daş bina üzərində çiy kərpicdən, 3,6 m qalınlığında
müdafiə qalası ilə əhatə olunmuş, evlər bir neçə otaqdan ibarət dördkünc formada
tikilmişdir.
Urmiya gölü hövzəsində Həftəvan yaşayış yeri kərpic divarla əhatə
olunmuşdur. Bəzi sahələrdə müdafiə divarının qalıqları 3,3 m hündürlükdədir.
Düzplanlı təsərrüfat və yaşayış binalarının inşasında kvadrat kərpiclər (31x31x9,5;
36x36x8,5 m) tətbiq olunurdu. Otaqlardan birinin divarı dibində möhrədən
səkiyəbənzər yataq yeri aşkar olunmuşdur.
108
Bu dövrün mədəniyyəti əldə və yaxud çarxda hazırlanmış dulus məmulatında
az-çox dolğun əks olunur. Dulus məmulatında ən maraqlı əlamət onun boyalı naxışı
olmasıdır.
Naxçıvanın I və II Kültəpə yerlərində Orta Tunc dövrü təbəqələri İlk Tunc
dövrü Kür-Araz mədəniyyəti mədəni təbəqəsi üzərində yerləşir. Evlər düzplanlıdır. II
Kültəpədə yaşayış yeri 3 ha sahəni əhatə edir. Onun üçdə bir hissəsi bürcləri,
dayaqları olan müdafiə divarı ilə əhatə olunmuşdur. Eni 2 m olan qala divarı palçıqla
bərkidilmiş daş bünövrə üzərində hörülmüşdür. Divarın özünün inşasında iri kvadrat
kərpiclərdən istifadə olunmuşdur (32x32x11 sm; 38x38x12 sm; 40x40x12 sm;
44x44x12 sm). Az keçmədən qala divarı dağıntıya məruz qalır və öz müdafiə
əhəmiyyətini itirir. Ancaq bir qədər sonra o bərpa olunur, lakin sahəsi xeyli kiçilir.
Qalanın şərq və cənub hissəsində köhnə divar əvəzinə yenisi tikilir. Yaşayış və
təsərrüfat tikililəri düzplanlı olub, palçıqla bərkidilmiş daşdan hörülmüşdür. Bəzi
evlər bir neçə otaqlıdır. Güclü və qəflətən baş vermiş yanğından tikintilər dağılmış,
yaşlı bir adam sümükləri yanğın qalıqları içərisindən tapılmışdır.
Orta Tunc dövründə II Kültəpədə dörd inşaat qatı və 4 m-dən artıq mədəni
təbəqə burada yaşayışın uzunmüddətli olması haqqında təsəvvür yaradır. Yaşayış
yerindən çoxlu və müxtəlif material tapılmışdır. Burada rast gəlinən daş gürzlər
müxtəlif sahələrdə istifadə olunmuşdur. Çox güman ki, onların zərif nümunələri silah
kimi tətbiq edilmişdir.
Yaşayış yerindən dən üyütməkdə istifadə olunan daş alətlər, çaxmaq daşından
oraq dişləri, taxıl qalıqları, ev heyvanlarının sümükləri, metal əşyalar, metal tökmək
üçün gil buta, əldə, qismən də çarxda hazırlanmış müxtəlif formalı sadə və boyalı
qab-qacaq məlumdur. Naxış əksər halda həndəsi fiqurlardan ibarət olsa da, insan, quş
və heyvan təsvirlərinə də rast gəlinir.
Bir və bir neçə rənglə naxışlanmış Orta Tunc dövrü gil məmulatı Naxçıvan
ərazisində Şortəpə, Nəhazir, Əznəbüt, Xalac abidələrindən məlumdur.
Kür-Araz ovalığında Orta Tunc dövrü abidələri Bərdə rayonunda Şortəpə,
Ağdam rayonunda Rəsultəpə, Göytəpə, Çinartəpə, Ağcabədi rayonunda
Çaqqallıtəpədə və b. yerlərdə müəyyən edilmişdir. Maraqlı materiallar Üzərliktəpə və
Qaraköpəktəpə qazıntılarından məlumdur.
Bu dövrün ən yaxşı öyrənilmiş yaşayış yerlərindən olan Üzərliktəpə Ağdam
şəhərinin şərq kənarında yerləşir, 3 ha sahəni tutur. Üzərliktəpədə üç inkişaf
mərhələsini əks etdirən 6 metrlik qalın mədəni təbəqə əmələ gəlmişdir. Yaşayış yeri
iri, kvadratşəkilli kərpicdən hörülmüş, eni 2 m olan müdafiə qalası ilə əhatə
olunmuşdur. Qalanın şərq divarında giriş yolunun hər iki tərəfındə çöl üzdən
düzbucaqlı dayaqlar hörülmüşdür. Yaşayış yeri güclü yanğından iki dəfə dağılmışdır.
Bir evin döşəməsində daş həvəng, dəndaşı, çaxmaqdaşından oraq dişləri, cilalı qara
qablar, tunc xəncər, iynə və başqa əşyalar vardı. İri gil qabda və torbada olan buğdanı