Энциклопедия 9-том
Sohibqiron Maxmud Sultonkim, Hinduston viloyatining podshosi erdi
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Sohibqiron Maxmud Sultonkim, Hinduston viloyatining podshosi erdi,
urushqoni zikri Sohibqironi dinparvar himmat yuzini Hinduston sori qo’yub, har yergakim yetti, fath qildi, nechukkim yuqori zikr qilduq. Rabi’ al-oxir oyining yettisida (17.12.1398) saodat va iqbol bila otlanib, o’ng qo’l va so’l qo’ldagi shahzodalar va beklar barcha otlanib, yasol tortib, yer yuzini cherik tutub, dushmang’a tavajjuh qilib yuridilar 23 .
Malluxon, Tag’ayxon va amir Ali hind sardorlari bila o’n ming otliq va qirq ming yayog’ bila barcha mukammal, musallah shahardin chiqib yasol tortib turdilar. Va alarning e’timodlari (yuz yigirmi) fillari bila erdi. Va pillarni jayba kiydurub orosta qildilar. /Pillar ustida taxtlar qo’yub, ustida besh-olti tovak va taxish otquchilar turub erdilar. Va ra’d otquchilar pillarning yonlarida turub erdilar. Agarchi bu sipoh sohibqironning cheriki qoshida hech nima ko’runmas erdi. Ammo pilning salobatidin ba’zi ko’ngulsiz kishilar qo’rqub edilar. Fozillar va donishmandlarkim, doim hazrat qoshida mulozimatda erdilar, misli Xoja Fazl va shayxulislom Sa’d Jalol al-Haqq va-d-din Kashshiy va Mavlono Abduljabbor va Mavlono Nu’moniddin Xorazmiy, bas, sohibqiron bulardin shafqat yuzidin so’rdikim: «Sizlar qayda turarsizlar?» Alar pil vahmidin dedilarkim: «Andakim, xotunlarni turg’uzursiz!» Sohibqiron bildikim, bular qurqubturlar. 1399-1404-yillardagi yetti yillik urush eng shiddatli va eng yirik janglardan bo’lib, uning oqibatida Baalbek, Damashq (Damashq) kabi ilk shaharlari va Iroq Mabning Ubmiston o’lkasi bilan Bag’dod, shuningdek To’rtayan bittagina qismi firth etadi. Natijada ikki buyuk sarkarda Amir Temur bilan sulton Boyazid Yildirimlarning to’qnashuvi muqarrar bo’lib qoladi. Chunki tobora kuchayib borayotgan bu ikki turkiy davlatlarning har
23 O’sha joyda. 45
biri ikkinchisi uchun nihoyatda kuchli raqibga aylangan edi. Bir tomondan, Yevropa ritsarlariga qaqshatqich zarba berib, Bolqon yarim oroli bo’ylab, g’arbga tomon o’z hududlarini kengaytirayotgan Usmonlilar davlati uchun Amir Temurning markazlashgan kuchli davlatini qaror topishi qanchalik xavfli tuyulsa, Kichik Osiyoda barpo etilgan qudratli Usmonlilar havlatining kuchayishidan Amir Temur ham shunchalik manfaatdor emas edi. Amir Temur hayot-mamot yo’lida Boyazid Yildirim bilan bo’ladigan jangga qariyb ikki yildan ortiq tayyorlanadi. Nihoyat Rumga yuzlanib, avval Qamoh qal’asini fath etadi, so’ngra Anqara shahrini qamalga oladi. Amir Temur bilan Sulton Boyazid qo’shinlari o’rtasidagi so’nggi va hal qiluvchi jang 1402-yil 20 iyulda Anqara yaqinida Chibukobod mavzeida sodir bo’ladi. Bu jang tarixda ―Anqara jangi‖ nomi bilan shuhrat topadi. Uch kun davom etgan bu jangda har ikki tomondan hammasi bo’lib 360 ming nafar, shu jumladan Amir Temurning taxminan 200 ming, usmonlilar sultonining 160 ming askari qatnashadi. Janggohning qulay qismiga joylashtirilgan Sohibqiron qo’shini o’zining an’anaviy jangovar tartibi - yasolda harakat qiladi. Qo’shinning qirq qismdan iborat markaz — qo’liga Amir Temur bevosita o’zi qo’mondonlik qiladi. Uning o’ng qanotiga o’g’li Mironshoh Mirzo, nabiralari Muhammad Sulton, Pirmuhammad, Amir Shayx Nuriddinlar, so’l qanotiga kenja o’g’li Shohruh Mirzo, nabiralari Xalil Sulton, Rustam Bahodir, Amir Sulaymonshoh va Amir Shohmaliklar rahbarlik qiladilar. Qo’shin markazi manglayida uchiga yarim oy shaklidagi oltin tug’ro o’rnatilib, to’riq ot yoli osilgan zangori davlat alami — bayrog’i muttasil hilpillab turardi. 30 ta jangovar fil jangga shay qilinib, ular ustida sovut va dubulg’a kiygan filbonlar bilan tirandoz va otashboz naftandozlar joylashgan edi. Markaz va qanotlar ortida Iskandar Mirzo boshliq zaxiradagi qismlar o’rin olib, ular jang holatini muttasil kuzatgan holda dushmanga to’satdan beriladigan hal qiluvchi zarbaga tayyor turardi. 46
Amir Temur qo’shini qarshisida Sulton Boyazidning Rum va Farang mamlakatlaridan to’plagan askarlari saf tortib turardi. O’ng qanotga sultonning qaynisi serb knyazi Lazarevich qo’mondonlik qiladi. Bu qo’shin 20 ming nafarli serb polklaridan tashqil topgan edi. Rum askarlaridan iborat qo’shinning so’l qanotini Boyazidning katta o’g’li Sulaymon Chalabiy boshqaradi. Bu qanot turk suvoriylari bilan kuchaytirilgan edi. Qo’shin markazida Boyazidning o’zi va uning orqasi — arergardida o’g’illari Musa, Iso va Mustafolarning harbiy qismlari joylashgan Anqara jangi Mironshoh Mirzoning dushmanning so’l qanotiga bergan kuchli zarbasi bilan boshlanadi. Biroq rumliklar matonat bilan qarshilik ko’rsatadilar. Jang-u jadal shiddat olib turgan pallada Boyazid askarlarining bir qismi hujumga bardosh bera olmay, jang maydonini tark etib qochadi. Dushman qo’shini saflarida paydo bo’lgan sarosimalikni payqagan Amir Temur barcha amirzodalar, umarolar va no’yonlarning birgalikda dushmanga hujum qilishiga amr qiladi. Uzoq davom etgan shiddatli jangda Sohibqiron kuchlarining siquviga bardoshi qolmagan sulton askarlari chekinishga majbur bo’ladilar. Boyazid qo’mondonligidagi jangchilar qattiq turib qarshilik ko’rsatadilar. Turk yanicho’rlarining birontasi ham qolmaydi, barchasi qirib tashlanadi. Suyurg’atmishxonning o’g’li Mahmudxon Boyazidni asirga oladi. Uning bilan birga o’g’li Musa Chalabiy ham asirga tushadi. Amir Temur rurnlik askarlarni ta’qib etib Anado ’lu yarim orolini egallaydi, O’rta Yer dengizining sharqiy sohilida joylashgan Izmir shahrini zabt etadi va salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi qarorgohiga barham beradi. Amir Temurga Misr ham o’z itoatkorligini izhor etadi. Amir Temur Bursada—Vizantiya va butun nasoro olamidan Boyazidga yig’ib berilgan bojlardan to’plangan katta o’ljani qo’lga kiritadi. Birgina Bursa shahridan olingan oltin va javohirlar kattagina karvonga yuk bo’lar edi 24 . 24
Amir Temur va uning dunyo tarixidagi o’rni. (Buyuk sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligiga 47
Boyazid Yildirim qo’lga tushirilib, o’rdugohga (lager) olib kelinganda, o’z g’animiga shohona hurmat va ehtirom ko’rsatgan Sohibqiron turk sultoni vafotidan so’ng (1403-y. 9-mart) uning vorislariga himmat ko’zi bilan boqadi va ularga beqiyos muruvvatlar qiladi. Uning o’g’illari Sulaymon, Iso va Musalarga otasini yerlarini suyurg’ol qilib, in’om qiladi. Amir Temur Usmonli turklar davlatini butunlay bosib olish niyatida emas edi. Vaholanki salib yurishlarining oqibatlari, Yevropa davlatlalining Yaqin Sharq mamlakatlaridagi umidlari hali musulmon olami yodidan ko’tarilmagan edi. Shuning uchun ham Amir Temur Usmonli torklari davlatini saqlab qoldi va Boyazid vorislariga muruvvat qo’lini cho’zdi. Shunday bo’lsa-da, Boyazid ustidan qozonilgan buyuk g’alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399-1413) hamda Kastiliya va Leon qiroli Genrix III (1390-1407) tabriklab, unga o’z muborak nomalarini yuboradilar. Chunki Sohibqiron endigina uyg’onayotgan Yevropaga o’lkan xavf solib turgan Usmonli turklar davlatiga zaiba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi. Kichik Osiyodan Samarqandga qaytgan Amir Temur 1404-yilning 27- noyabrida 200 ming qo’shin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqdi. Biroq Xitoy ustiga yurish Amir Temurning to’satdan vafot etib qolishi (1405- y. 18-fevral) tufayli amalga oshmay qoldi. Amir Temur 35 yil davomida mamlakatni boshqardi. Ko’pdan-ko’p harbiy yurishlar va jang-u jadallarni amalga oshirdi. Ko’p mamlakatlar zabt etildi. Oqibatda Hindiston hamda Xitoydan Qora dengizga qadar va Orol dengizidan Fors qo’ltig’iga qadar bo’lgan g’oyat katta hududni qamrab olgan o’lkan saltanatni vujudga keltirdi. Bundan tashqari, Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Quyi Volga, Don bo’ylari, Balxash ko’li va Ila daryosi, Shimoliy Hindistongacha bo’lgan
mamlakatlarni o’ziga
bo’ysundirdi. Bu
bag’ishlangan xalq ilmiy konferensiyasi ma’ruzalari bayoni). S., 1996.
48
mamlakatlardan Amir Temur katta o’ljalar bilan bir qatorda ko’zga ko’ringan olimlar, hunarmandlar va mohir ustalami Samarqand, Shahrisabz va Buxorog’a ko’chirib olib keldi. Bu shahar va qishloqlar obod qilindi. U nafaqat Movarounnahr va Turkistonni obod qildi, balki bo’ysundirilgan mamlakatlarning shaharlarini ham qayta qurdirdi. Bag’dod, Darband va Baylakon shaharlarini qayta tikladi. Karvon yo’llarida rabotlar, qal’alar, ko’priklar, shaharlarda masjid va madrasalar hamda bog’-u bo’stonlar barpo etdi. Eng muhimi Eron, Ozarbayjon va Iroqdagi feodal tarqoqlik va boshboshdoqlikka barhaffl berib, Sharq bilan G’arbni bog’lovchi qadimiy karvon yo’llarini tikladi. Bu bilan nafaqat Movarounnahr, balki Uzoq va Yaqin Sharq mamlakatlarining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga xalqltf va mamlakatlarni bir-biri bilan yaqinlashtirishga o’lkan hissa qo’shdi. Amir Temur Yevropaning Fransiya, Angliya va Kastiliya kabi yirik qirolliklari bilan bevosita savdo va diplomatik aloqalar o’rnatdi. Amir Temurning harbiy yurishlari, jang-u jadallarining oqibatlariga baho berilar ekan, shuni ta’kidlash kerakki, uning faoliyati qo’yilgan maqsad va rejalari jihatidan ikki bosqich hisoblanadi. Birinchi bosqich (1360-1386) da Amir Temur Movarounnahrda markazlashgan davlat to’zish yo’lida ko’rashdi. Amir Temurning bu davrdagi faoliyati O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti taraqqiyoti yo’lida shubhasiz o’lkan ijobiy ahamiyat kasb etdi. Feodal tarqoqlik tugatilib, markazlashgan davlatning tashqil topishi ijobiy oqibatlarga olib keldi. Mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini va mo’ng’ullarning bir yarim asrlik hukmronligi natijasida bo’xronga uchragan iqtisodni tiklash uchun qulay sharoit vujudga keldi. Ayni vaqtda xo’jalikning asosi bo’lgan sug’orma dehqonchilikda muayyan siljishlar ro’y berdi. Yangi- yangi kanallar qazilib, sug’orma dehqonchilik maydonlari kengaydi.
49
Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivojlandi, fan va madaniyat ravnaq topib, shaharlar obodlashdi va gavjumlashdi 25 .
borilgan «uch yillik», «besh yillik» va «yetti yillik» harbiy yurishlarni amalga oshirib, Oltin O’rda, Eron, Iroq, Kavkazda Kichik Osiyo, Misr va Hindistonni zabt etdi. Amir Temurning harbiy faoliyati teranroq talqin etilib, unga baho beriladigan bo’lsa, shuni ta’kidlash joizki, u avvalo Osiyo sarkardasi edi. U o’zining g’olib askarlari va qurollaridan o’z zamonasining taomili bo’yicha foydalandi. To’g’ri, jazo nihoyatda qattiq, ammo ko’pincha adolatli bo’lgan. Xullas, Sohibqiron o’rta asrlarda shakllanib rivoj topgan feodal jamiyatining murakkab siymosi edi. U yuksak harbiy daholik va qat’iyatlik bilan o’z jamiyatiga sidqidildan xizmat qildi. Shu boisdan tarixchilar Amir Temurni Iskandar Zulqarnayn (makedoniyalik Iskandar), Qaysar (Yuliy Sezar) va boshqa tarixiy daholarga qiyos qilib, ular bilan bir safga qo’yadilar.
25 A.Muxammadjonov. O’zbekiston tarixi. T., ―O’qituvchi‖, 1994, 79-bet. |