Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
142 Uzumda uchraydigan un shudring zamburug‘i kasalligining qo‘zg‘atuvchisi 1845-yilda Shimoliy Amerikadan Angliyaga ko‘chat bilan kelib, keyinchalik butun ekinlarni un shudring kasalligi tufayli qurib qolishiga sabab bo‘lgan. Respublikamiz sharotida g‘o‘zada uchraydigan fuzarioz kasalligi tut, mevali daraxtlarni, poliz ekinlarini, rezovor mevalarni va boshqa o‘simliklarni kasallantirmoqda. N.I. Vavilov fikricha, o‘simliklarning kelib chiqish markazlarida uchraydigan kasalliklari uni keltirib chiqaruvchi parazitlarning ham kelib chiqish markazlari hisoblanadi. Masalan, bug‘doyda uchraydigan poyaning qo‘ng‘ir va sariq zang kasalligiga bug‘doyning Triticum dicocum turi chidamli bo‘lganligi sababli yangi nav yaratishda ulardan seleksiya ishlarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Kartoshkada uchraydigan fitoftora (Phytophthora infestans) kasalligi Meksika va Gvatemalada oospora hosil qilish tufayli bu joylarda jinsiy yo‘l bilan keng tarqaladi. Meksikada yovvoyi kartoshka bilan kasallik qo‘zg‘atuvchi parazitlar orasida tabiiy muvozanat tashkil topgan, shuning uchun bu navlardan seleksiya ishida foydalanish maqsadga muvofiqdir. O‘simliklardagi bunday xususiyatlarni o‘rganish asosida Respublikamizda meva navlarini yaratishda yovvoyi navlarni madaniy navlar bilan chatishtirilib, yangi navlar hosil qilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Tabiatda uchraydigan mikroorganizmlar bioti plarida agressivlik va virulentlik xususiyati bilan keskin farq qiladigan turlar mavjud. Har xil turdagi o‘simliklarni chatishtirish jarayonida ona o‘simlik xususiyatlari yangi navga o‘tish imkoniga ega bo‘ladi. Masalan, bug‘doy va suli chatishtirilganda agressiv turning xususiyati chidamli navda ustunlik qilsa, virulentlik xususiyati unda passivlikni keltirib chiqaradi. Virulentlik xususiyati zamburug‘ning moslasha bilish xususiyatiga sabab bo‘ladi. U qancha miqdorda navni kasallantirishini bilish imkonini beradi. Bu xususiyat zamburug‘ geni — yadro elementi bilan bog‘liq bo‘lib, o‘simlik chidamliligi va patogen verulentligiga bog‘liq hisoblanadi. Har qanday o‘simlikning kasallikka chidamlilik darajasi kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning verulentlik darajasiga uzviy bog‘liqdir. Bu bog‘liqlik asosida o‘simlikning kasallanish jarayoni sodir bo‘ladi. 143 Amerika fitopatologi Flor (1962) gen-genga gi potezasini olg‘a surgan. U kanop o‘simligida zang kasalligining kelib chiqishini o‘rganishga bag‘ishlagan bo‘lib, kuzatishlar natijasida 48 ta zamburug‘ rassasi ajratilgan. Flor kashfiyoti asosida bitta gen chidamlilikka javob bersa, bitta gen verulentlikka, 2 ta gen chidamlilikka javobgar bo‘lsa, 2 ta gen verulentlikka xizmat qilishi zarurdir. Flor teoriyasi asosida komplementar genlar mavjudligi isbotlandi. Jumladan, bunday genlar kartoshkaning fitoftoroz, pomidorning klectosporioz, olmaning parsha, bug‘doy, arpaning un shudring va qora kuya kasalligida yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘simliklarning kasallanish darajasida hujayra membranasi muhim rol o‘ynaydi. Hujayraning tashqi membranasi vositasida hujayra tashqi muhit bilan bog‘lansa, ichki membrana vositasida to‘qimalardagi asosiy biokimyoviy, fiziologik jarayonlar amalga oshadi. Hujayra membranasining o‘tkazuvchanlik xususiyatidan foydalanib mikroorganizmlarning kasallanish jarayonida o‘simlik va parazit orasidagi munosabatlarning amalga oshishida hujayra oziqlanish jarayoni muhim rol o‘ynaydi. Oziqlanish jarayonida hosil bo‘lgan zamburug‘ zaharli moddalari hujayraga ta’sir qilib, uning chidamlilik xususiyatining pasayishiga sabab bo‘ladi. Bu jarayon hujayra membranasidagi patogen organizmlarning hujayra bilan munosabatda bo‘lgan birinchi bosqichidir. Barcha qolgan jarayonlar zararlangan hujayrada ro‘y beradi. Munosabatlarning amalga oshishida mavjud fermentlar ham asosiy rol o‘ynaydi. Ferment hosil qilish xususiyatiga ega bo‘lmagan zamburug‘lar hujayraga kirib kelish xususiyatiga ega bo‘lmaydi. O‘simliklarning immunitet xususiyatining hosil bo‘lishida o‘simlik va patogen mikroorganizm hosil qiladigan oqsil ham asosiy rol o‘ynaydi. Shuning uchun zamburug‘ hosil qilgan antigenlari o‘simlik antigeniga to‘g‘ri kelsa, u o‘simlikka tezda kirib keladi, to‘g‘ri kelmasa, u to‘siqqa uchraydi. Bunday hodisa Fusarium, Verticillium zamburug‘larida aniq kuzatilgan. Bu zamburug‘lar hosil qilgan sellyulaz, pektinaz, ksilanaz fermentlari har qanday o‘simlik to‘qimalarini parchalash xususiyatiga ega bo‘lganligidan ular 400 dan ortiq turdagi o‘simliklarni zararlash xususiyatiga ega bo‘ladi. 144 Savollar Kasallikka chidamlilikni genlar vositasida nazorat qilinayotganligining mohiyati va ilmiy asoslarini izohlang? Turlar orasidagi munosabatlar mexanizmi nima? O‘simlik va kasallik qo‘zg‘atuvchilarning evolutsiyasi nima? Patogenlik genetikasi nima? Gen va gen gi potezasining mohiyati nimadan iborat? O‘simlik va parazitlarning o‘zaro munosabati qanday amalga oshadi? 145 11-BOB. O‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik seleksiyasi Fanga ma’lum bo‘lgan 286000 turdagi yopiq urug‘li o‘simliklarning 1500 turi qishloq xo‘jalik ekinlari sifatida o‘stiriladi. Respublikamizda esa 400 turdagi madaniy o‘simliklar yetishtiriladi. Insoniyat tamonidan bu o‘simliklar bir-biri bilan chatishtirib, qimmatli madaniy navlar keltirib chiqarilgan. Jumladan, bug‘doyning 3000, kartoshkaning 2000, atirgulning 5000, uzumning 5000 navlari yaratilgan. O‘simliklarning kasallik va hasharotlarga chidamlilik seleksiyasi eng murakkab ilmiy masala hisoblanadi. Inson qishloq xo‘jalik ekinlarining navlarini yaratish jarayonida o‘simlik evolutsiyasini hasharot va kasallik qo‘zg‘atuvchisining seleksiyasi jarayoni bilan bog‘lab olib borishi zarur. Ya’ni seleksioner olimlar fitopatologlar, entomologlar bilan hamkorlikda ish olib borishi zarur. Yaratiladigan yangi navlarni kasallikka va hasharotlarga chidamlilik darajasiga qarab 3 guruhga bo‘lish mumkin. 1. O‘simlikning kasallikka chidamlili — ya’ni, parazitlarning rivojlanishini to‘xtatish xususiyati. Bunda parazit rivojlanishi sekinlashishi, hayot jarayoni to‘xtashi yoki ular sonining ma’lum miqdorga pasayishi nazarda tutiladi. Bunda o‘simlikning immunitet xususiyati asosiy rol o‘ynadi. 2. Parazitga bardoshli kasallik qo‘zg‘atuvchi o‘simlikda normal rivojlansa-da, o‘simlik qoniqarli miqdorda hosil beradi. 3. Parazitdan chetlab o‘tish. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi va o‘simlikning rivojlanish fazalaridagi har xil muddatning vujudga kelishi. Ko‘pchilik o‘simliklar qisqa muddat ichida pishib yetilganligidan kasallik yoki hasharotlar rivojlanib u l g u r m a y d i . M a s a l a n , k o ‘ p g i n a g ‘ a l l a e k i n l a r i z a n g zamburug‘idan shunday qilib saqlanib qoladi. Kartoshkaning erta ekiladigan navlarini yetishtirish fitoftoraning tarqalishiga imkon bermaydi. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|