Entomologiya p65

104
o‘simliklarning bir-biriga tegishi natijasida; payvandlash davrida
yuqish; urug‘ va chang orqali. Ko‘pgina fitopatogen viruslar
sanchib so‘ruvchi  hasharotlar: shira,  oqqanot,  burga,  tri ps,
sikadalar, kanalar vositasida  kasallangan o‘simliklardan sog‘lom
o‘simlikka tarqaladi. Ayniqsa, shaftoli shirasi (Myzodes persical)
ko‘pchilik  o‘simliklarning virus kassalliklarini tarqatuvchisi
hisoblanadi.
Virus kasalliklarining sog‘lom o‘simliklarga o‘tishi bir necha
daqiqadan (0,5—2 min) bir necha soatgacha davom etish
m u m k i n .   B o d r i n g   v i r u s i ,   k a r t o s h k a n i n g   Y —v i r u s i ,
qandlavlagidan olma, qulupnay, malinaning mozaika viruslari
qisqa muddatda  sog‘lom o‘simlikka o‘tishi mumkin.
Pomidornining bronzasimon virusi, qovoq mozaikasi,
qandlavlagi bargining buralishi kasalliklari bir necha  kundan
keyin namoyon bo‘ladi. Viruslarning tarqalishida tuproqdagi
nematodalar, tuproq zamburug‘lari ham rol o‘ynaydi.
Nematodalar  vositasida malinaning halqali chirish,
salatning virusli mozaikasi, mevali daraxt va bug‘doyning
targ‘il mozaikasi kasalligi tarqaladi. Salat bargining birlashib
o ‘ s i s h   v i r u s i ,   b o d r i n g ,   t a m a k i n i n g   n e k r o z i n i   k e l t i r i b
chiqaruvchi viruslar Olpidium brassical, bug‘doy viruslari
Polymixa zamburug‘i vositasida tarqaladi. O‘simliklarning bir-
biriga tegishi natijasida tamaki mozaikasi, kartoshkaning X-
virusi, bodringning virus 2 si kasallangan o‘simlikdan sog‘lom
o‘simlikka uning zararlangan ildizidan, bargidan yuqishi
mumkin. Ba’zi viruslar chekanka, pikirovka jarayonida sog‘lom
o‘simliklarga yuqadi va uni kasallantiradi. Vegetativ usulda
ko‘payadigan o‘simliklarning tuganagi, ildiz mevasi, tanoplari
viruslar tarqalishiga keng imkoniyat beradi. Payvantag va
payvandust ham viruslarning tarqalishida asosiy vosita
hisoblanadi.
Ko‘pchilik viruslar (20%) urug‘lar va changlar vositasida
tarqaladi. Masalan, loviyaning mozaikasi, pomidorning VTM,
bodringning virus 2 si urug‘ orqali tarqaladi.
Barcha viruslar faqat kasallangan o‘simliklar hujayrasida hayot
kechiradi. Qish faslida esa ildiz mevalar, bosh piyozlar, tuganaklar
viruslarning saqlanish manbai hisoblanadi. Tuproqdagi o‘simlik
qoldiqlarida asosan tamaki mozaikasi saqlandi. Ayrim viruslar
o‘simlik urug‘ida saqlanadi.

---

105
7.1. Fitopatogen viruslarning nomenklaturasi va
klassifikatsiyasi
Viruslarning nomenklaturasi 1927-yilda D.Djonson
t o m o n i d a n   t a k l i f   q i l i n g a n .   U n i n g   f i k r i c h a ,   v i r u s l a r
kasallanadigan o‘simlik nomi va ajratilgan  tartib nomeri bilan
nomlanadi. Masalan, tamakida aniqlangan VTM (tamaki
mozaika virusi) Djonson bo‘yicha “tamaki virusi—1” deb
nomlangan, keyin aniqlangan viruslar 2, 3, 4 va h.k deb
nomlangan.
K. Smit (1937) viruslar klassifikatsiyasini yaratishda o‘simlikning
lotincha nomiga virus so‘zi va tartib raqamini qo‘yishni taklif qiladi.
Masalan: tamaki mozaikasi Nikotiana virus 1, bodring mozaikasi
Cucumis virus 1 deb nomlaydi.
F.Holms (1948) viruslarni nomlashda K.Linney taklifiga
asosan Binarnaya nomenklaturadan foydalanishni taklif qiladi.
Bunda virusni tarqatuvchi hasharot va o‘simlik nomi bilan
nomlash tavsiya etilgan. Masalan, Marmor tabaci. F.Holms
(1939)  viruslarni yangi ti p  — Vira  tarzida  ajratishni taklif
qiladi.
Viruslar dunyosi ikkita sinfga — o‘simliklarni kasallantiruvchi—
(Phytophagi) va hayvonlarni kasallantiruvchi — (Zoophagi)
ti plariga   ajratilgan.
V.L. Rijkov (1954) klassifikatsiyasiga asosan virus
zarrachalarining shakli va o‘lchami, kimyoviy tartibi, tarqatuvchi
hasharot turiga bog‘liq ravishda  viruslar 5 ta sinfga bo‘linadi.
Viruslar klassifikatsiyasi masalasi bo‘yicha F. Bouden, 1948;
K.S.Suxov, 1956; A.E.Protsenko, 1966; A. Gibbs va B. Harison,
1981 kabi olimlar ishlagan.
1966 -yilda Moskva shahrida bo‘lib o‘tgan Jahon
Mikrobiologlarining kongressida O. Lvov, R. Xornom, P. Turne
klassifikatsiyasiga asosan viruslar  kenja ti p,  sinf,  tartib,  oila va
turkumlarga bo‘lingan. Hozirgi vaqtda Gibbs, Harrison (1978)
klassifikatsiyasiga asosan viruslar 20 ta asosiy guruhga bo‘lingan.
Bunda viruslar o‘lchami, shakli, virionlar soni, nuklein kislotalar
miqdori, haroratga  munosabati, o‘simlik turiga, tarqalish usuliga
qarab klassifikatsiya  qilingan.
Viruslarning o‘simliklarga ta’siri va kasallik belgilarining
namoyon bo‘lishi. Virus kasalliklarining asosiy belgilari qatoriga

---

106
bargning mozaika  ko‘rinishga kirishidir. Bunga asosiy sabab,
o‘simlik hujayrasiga virus kirib kelgandan keyin  hujayrada yashil
plastidalar hosil bo‘lish jarayonlarini sekinlashishi yoki
xloroplastlarning buzulishidir. Mozaika shaklida uchraydigan
virus kasalliklariga tamaki mozaikasi, pomidor mozaikasi,
lavlagi mozaikasi, bodring yashil mozaikalari misol bo‘ladi.
Ayrim o‘simliklarda  barglar maydalanishi va bujmayishi shaklida
ko‘rinadi. Virus kasalligiga chalingan o‘simliklarda assimilatsiya
natijasida hosil bo‘lgan va kraxmalning to‘planishidan
barglarning qattiqlashishi yoki mo‘rt bo‘lib qolishi kuzatiladi
(lavlagining sarg‘ayishi, kartoshka bargining buralishi).
Kartoshkaning x-virusini o‘zida saqlovchi o‘simliklarda tashqi
kasallik belgilari namoyon bo‘lmasa-da, noqulay sharoitga
tushganda tashqi belgilar ko‘zga tashlanadi. Virus kasalliklari
bilan kasallangan o‘simliklarda fotosintez aktivligi buzilib, nafas
olishi, membranalar o‘tkazuvchanligi, oziq moddalar  harakati
sekinlashadi.
Virus kasalliklarining tarqalishida va zararining  ko‘payishida
ekologik sharoit asosiy rol o‘ynaydi. Mozaika, sariq kasalliklari
issiqxonalarda namlik miqdori me’yoridan yuqori bo‘lgan sharoitda
kuchayib ketadi. Yorug‘lik yetishmagan sharoitda o‘sgan
o‘simliklarning rivojlanishi sustlashganligidan viruslarning
ko‘payishiga yaxshi sharoit yaratiladi.
Cucumis virus — 2 ning bodringda rivojlanishi uchun
issiqxonalardagi 32—35
0 
harorat eng qulay fursat hisoblanadi.
Malina  o‘simligida yoz faslida virus kasallikning zarari kamaysa,
kech kuzga borib zarari yana kuchayadi. Tuproqda azotli
o‘g‘itlarning ko‘p bo‘lishi virus  kasalligining rivojlanishiga  to‘liq
sharoit yaratadi.
7.2. Virus kasalliklarini aniqlash
Virus kasalliklarini aniqlashda uning tashqi  belgilari bilan birga
ichki belgilari ham muhim rol o‘ynaydi. Ayrim o‘simliklarda mevali
daraxtlarda, rezovor mevalarda xloroz holati vujudga keladi.
Demak, o‘simliklarning virus kasalliklarini aniqlashda  kasallikning
tashqi  belgilari bilan birga qo‘shimcha metodlardan foydalanish
taqozo qilinadi. O‘simliklarning virus kasalliklarini aniqlashda
quyidagi usullardan  foydalaniladi.

---