66
hökmdarları, Atilladan qorxduqları üçün, “bəlanın” onlardan yan keçməsi məqsədiylə,
öz qizlarını və bacılarını Atillayla evləndirirdilər.
Dastandakı üçüncü qadın obrazı Atillanın ikinci arvadı İldikodur. Dastanda
İldikonun hansı milletə mensub olduğu açıqlanmır. “
Kendisine İlek, Dengizik ve İrmek
adlı üç oğul veren Albız yoktu artık. İldiko adlı bir peri kızını sevdi. İldiko kimdi,
nereliydi, kimse bilmiyordu. Yedi gün şenlik ateşleri yakıldı. Davullar vuruldu. Yedinci
gün, Atilla gerdeğe gencelip girdi”. (Bax: 15
) Tarixi mənbələrdə isə İdikonun bir
Burqund gözəli olduğu deyilir. Bir zamanlar Atilla İldikonun ailəsini öldürdüyü üşün
İldiko qisas almaq məqsədiylə Atillayla evlənməyə razılaşır. Və bu Atillanın sonu olur:
“
Attila ne yapılırsa yapılsın, Avrupalılarca durdurulamıyordu. Onu mertlikle alt
edemeyenler yine bir hile aradılar ve nihayet bunu da buldular. Attila’nın evvelce
ortadan kaldırdığı Got şeflerinden birinin kızına ulaşıldı ve ona, Attila’yı zehirlemesi
teklif edildi. Zaten kız da bir fırsat bekliyordu. Babasını öldüren bu Türk’ten mutlaka
intikamını almalıydı. İldiko, Attila’nın evlenme teklifine hemen olumlu cevap verdi.
Altmış yaşına gelmiş olan Attila, muhteşem bir düğünle, evlendi. Daha önceden kıza
zehir verilmişti. Zifaf gecesi kız, yatmadan evvel Attila’nın içeceği kımıza zehiri koydu.
Sabah olduğunda kaganın çadırından ses, seda çıkmıyordu. Attila’nın kardeşleri ve
çocukları merak ettiler. Sonunda çadıra girilmeye karar verildi. İçeri baktıklarında,
Attila’nın cansız vücuduyla karşılaştılar. Onun zehirlendiğini anlayan Hunlar, kadını
oracıkta boğuverdiler.”(Bax: 15)
Bu yalnız Atillanın ölümü deyil, Boyük Hun
İmperiyasının çöküşü idi.
Gördüyümüz kimi, dastandakı qadın obrazları müxtəlifliyiylə seçilir. Fikrimizcə,
əslində qədim türklər bu dastanda verilmiş qadın obrazlariyla gələcək
nəsillərə bir mesaj
da yollamişlar. Burada biz bir faktın şahidi oluruq – türk dürüstlüyü və avropa
hiyləbazlığı. Yəni, “TÜRKÜN TÜRKDƏN BAŞQA DOSTU YOXDUR!” ifadəsi
heçdə boşuna söylənməmişdir.
Məlumdur ki, Hunlardan sonra tarixi arenaya Göytürklər gəlmişdir. “Ergenekon”
və “Bozqurd” əfsanələri bu dövrün ədəbi məhsullarıdır. Hər iki dastanda türklərin
yenidən dirçəlişindən bəhs olunmşdur. Qədim türklərin həyatlarında baş vermiş tarixi
hadisələri əks edən bu dastanlar türklərin birləşərək hər şeyin öhdəsindən gələ
biləcəyindən bəhs edir.
İslamaqədərki dövrün son ədəbi məhsulları Uyğur dövründə meydana gələn
“Türeyiş” və “Göç” dastanlarıdır. “Türeyiş” dastanında qadın obrazı xaqanın qızlarında
cəmləşir. Dastanın qısa məzmunu belədir:
“xaqanın iki çox gözəl qızı vadı. Hökmdarın
qızları o dərəcədə gözəl imiş ki, o qızlarını heç bir insana layiq görmürdü. Onları
insanlardan uzaq bir yerdə saxlayaraq, Tanrıya onlarla evlənməsi üçün dualar edirdi.
Nəhayət Tanrı xaqanın dualarını eşidərək Bozqurd şəklində gəlir və qızlarla evlənir. Bu
evlilikdən də Bozqurd ruhu daşıyan Uyğurlar dünyaya gəlir”. (4, s.28) Burada biz yenə
türklərin öz qızlarına verdiyi yüksək dəyərin şahidi oluruq. Əminik ki, burada söhbət
yalnız zahiri gözəllikdən getmir. Türklərin qadına verdikləri dəyər o dərəcədə yüksək
idi ki, onlar dastanlarda qadını bir ilahi varlıq, “dişi Tanrı” (4, s.33) kimi təsvir edirdilər.
Uyğur dövrünə aid başqa bir dastan da “Göç” dastanıdır. Dastanın qısa məzmunu
belədir:
. “...Çin'de T'ang sülalesinin elçileri, bilgi edinmek için müşavirleri ile birlikte
Uygur ülkesine gitmişlerdi. Bunlar aralarında konuşup şöyle dediler: ''Kara- korum'un
kudret ve zenginliği, ancak bu dağ sayesinde olmuştur. Biz bu dağı niçin yok etmeyip de
(Uygur) devletini zayıflatmayalım ''. Elçiler aralarında böyle konuşup anlaştıktan
sonra, (Uygur Kağanı) Tiğin'e geldiler ve ona şöyle söylediler: ''Siz Çinli bir
prensesimizle evlendiniz. (Bizim de) sizden bazı yardımlarınızı istemek için ricalarımız
olacak. ''İyi talih'' dağının taşları sizin muhterem memleketinizce kullanılmamaktadır.
(Sizin yerinize biz bu taşları değerlendirelim), dediler ve Tigin ile anlaştılar. Bu taşları
67
alıp Çin'e götürmek istediler. Fakat taşlar çok büyüktü. ve (Çin'e) götürmenin imkanı
yoktu. Bunun üzerine taşlara ateş verip yaktılar, geriye kalan parçalara da asit döküp
hepsini küçük parçalara ayırdılar. Ondan sonra da bu parçaları alarak (Çin'e) gittiler.
Bu taşların götürülmesinden az zaman sonra, kuşlarla hayvanlar bağırmağa başladılar.
Yü-lun Tigin ise, on beş gün içinde öldü. Memleketin başına türlü türlü felaketler geldi.
Halk ise rahat bir gün görmedi. (Yü-lun Tigin'den sonra) onun yerine geçen kağanlar
da arka arkaya öldüler. Bunun üzerine Uygurlar, Turfan'a göç etmek zorunda
kaldılar”. (Bax: 17) Gördüyümuz kimi, “Göç” dastanının qadın obrazı bir Çin
şahzadəsidir. Dsatanda onun haqqında məlumat verilməsə də, biz burada yenə də bir
Türk xaqanının qeyri türklə evlənməsiylə qədim türklərin həyatlarında baş verən
bəlaları və fəlakətləri görürük. Dastandakı hadisələri araşdırarkən belə nəticəyə gəlmək
olar ki, bu dastanlarda qədim türklər həm həyatlarında baş verən tarixi hadisələri
özlərinəməxsus bədii formada əfsanələşdirir, həm də sonrakı nəsillərə ibrətamiz
mesajlar yollayırdılar.
Beləliklə, gördüyümüz kimi İslamaqədərki türk ədəbiyyatında qadın obrazı
müxtəlif olmuşdur. Birmənalı deyə bilərik ki, Qədim türklərin həyatında qadıının
xüsusi
yeri olmuşdur ki, İslamaqədərki dövrdə meydana gələn dastanlar bunun açıq
göstəricisidir.
Son olaraq söyləmək istərdik ki, tarix boyu Türk toplumunda qadına hər zaman
böyük önəm verilmiş və verilməkdədir. Bu dəyəri qoruyub saxlamaq üçün əlimizdən
gələni etməliyik. Çünki Türk qadını namus, şərəf və ləyaqət simvoludur!
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1.
http://kayzen.az/blog/gender/5093/gədim-türklərdə-qadın-hüquqları.html
2.
http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Islam/women_history.php
3.
M.Ergin.
Orhun abideleri
4.
N.S.Banarlı. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c.I, s.634
5.
Л.Н.Гумилев. Древние тюрки. М., 1993, 500 с.
6.
M.E.Bars. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı:
3/32014s.
94-111, TÜRKİYE
7.
Kabaklı Ahmet. Türk Edebiyatı. 5 ciltte. İstanbul: Türk Edebiyatı vakfı yayınları ,
II c., 2006, 752 s.
8.
http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000003/st08.shtml
история древнего
мира. упадок древних обществ/гуннская держава на востоке (3 век до н.э.-4
век н.э.)
9.
Metin Turan, Türk destanları,
Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim
Fakültesi, 61 s.
10.
А.Н. Бернштам.
Очерк истории гуннов
.
// Л.: ЛГУ. 1951. 256 с.
11.
Oğuz Kağan Destanı Üzerine Yeni Düşünceler. Prof. Dr. Fuzuli Bayat.
Kaynak:
http://www.edebiyatfatihi.net/2015/08/oguz-kagan-destan-uzerine-
yeni.html
12.
Metin Turan. Türk destanları, Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi, 61 s.
13.
http://www.edebiyatdersi.net/derskonu/Turk.destanlari.htm
14.
Babayev Y. XIII-XIV əsrlər anadilli lirik şeirimizin inkişaf yolu. Bakı: Elm, 2009, 252
s.
15.
http://www.edebiyatogretmeni.org/etiket/atilla-destani/
16.
http://gizliilimler.tr.gg
17.
http://www.iasj.net/iasj?aId=66436&func=fulltext