Eski axsi shahar yodgorligining arxeologik topografikasi

Namangan viloyat tarixi va
madaniyati davlat muzeyi


Muzey ilmiy xodimi Xoldorov J.





ESKI AXSI SHAHAR YODGORLIGINING ARXEOLOGIK TOPOGRAFIKASI
(arxeologik tadqiqotlar asosida)

MA’RUZA MATNI

Namangan- 2023
Mavzu: ESKI AXSI SHAHAR YODGORLIGINING ARXEOLOGIK TOPOGRAFIKASI
(arxeologik tadqiqotlar asosida)
REJA:
1. Eski Axsi shahar yodgorligidagi dastlabki tadqiqotlar
2. Axsi I A va Axsi I B hududlari va ularning saqlanib qolgan holati
3. Axsi II, III, IV qismlarining saqlanib qolgan hududlari. Zarar ko’rish sabablari va darajalari

Axsikent – qadimgi shahar harobasi. Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumanidagi Shahand qishlog‘i hududida, Sirdaryoning o‘ng sohilida joylashgan. Tarixiy maʼlumotlarga qaraganda, Axsikent shahri miloddan avvalgi III-II- asrlarda vujudga kelgan, IX-X-asrlarda Farg‘ona vodiysining poytaxti bo‘lgan.

1219 yil mo‘g‘ullar tomonidan butunlay vayron qilingan. Axsikentning eski o‘rnidan 5–7 km g‘arbda bunyod etilgan yangi shahar–Axsi XIV-XVII-asrlarga oiddir. Axsikentni arxeologik jihatdan o‘rganish ishlari XI asr oxirlari XX asr boshlaridan boshlangan. 1885 yil N. I. Veselovskip, 1914 yil I. A. Kastane qazish va qidiruv ishlari olib borgan. Sobiq Sovet Ittifoqi davrida M. Ye. Masson (1939) va A. N. Bernshtam (1948)lar tekshirganlar.
Arxeologik tadqiqotlar natijasida Axsikent ark, shahriston va raboddan iborat bo‘lganligi, shaharning uch qismi ham alohida devorlar bilan o‘ralganligi, arkda hokim saroyi, zindon, shahristonda ichki bozor, jome masjidi, pishiq g‘ishtdan ishlangan hovuz va ariqlar, rabodda hunarmandlar mahallalari va tashqi bozor mavjud bo‘lganligi aniqlangan. Axsikent Chulanov boshchiligidagi Namangan o‘lkashunoslik muzeyi xodimlari tomonidan ham o‘rganilgan (1957 – 59). 1960 yildan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti uyushtirgan maxsus ekspeditsiya Axsikent rabodidan XI asrga oid ko‘hna hammom o‘rnini ochgan.
U yerdan sopol idish, quvur, chaqa tanga va shisha buyumlar topilgan. Bundan tashqari, Axsikent harobalaridan g‘arbroqda o‘rta asrlarga oid yana bir shahar harobalari borligi aniqlangan. Akademik Ya. F. G‘ulomov va arxeolog I. Ahrorov mazkur tadqiqotlar asosida bu yerda turli davrlarga oid ikkita shahar bo‘lganligini, ulardan biri qadimgi Axsikent va ikkinchisi Bobur tug‘ilgan Axsi ekanligini birinchi bo‘lib isbotladilar. 1967 yil rassom I. A. Smirnov A. harobalaridan yig‘ib jamlagan sopol idish, jez buyum va zeb-ziynatlar majmuasini Moskvadagi Sharq xalqlari davlat muzeyiga taqdim etgan.
Axsikent yodgorligi o‘zbek xalqi madaniyati tarixida muhim o‘rin tutganligi uchun 1950 yildan davlat muhofazasiga olingan. «Tarixida hali yozib tugatilmagan sahifalari mavjud bo‘lgan xalq baxtlidir», degan edi shotlandiyalik tarixchi va faylasuf Tomas Karleyl. Xalqimiz o‘zining boy va faxrlansa arzigulik tarixiga ega. O‘tmishimizni xolisona o‘rganish uchun ilmiy manbalarimiz esa, yanada yetarli.
Vatan tarixchilari oldida turgan galdagi vazifalardan biri birlamchi mo‘tabar manbalarimiz asosida yurtimizning haqqoniy tarixini yoritishdir. O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2017 yil 24 mayda qabul qilingan «Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2995-sonli qarori bu sohadagi ishlarni jonlantirish uchun muhim omil bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev bugungi kundagi asosiy vazifalardan biri sifatida «Tariximiz, madaniyatimiz, dinimizga aloqador bir varaq qo‘lyozma bo‘lsa ham, ularni to‘plab, xalqimizni, yoshlarimizni tanishtirish, bizning qanday buyuk va betakror merosimiz borligini anglatish, farzandlarimizni shu ulug‘ merosga munosib etib tarbiyalash» ekanligini ko‘rsatib o‘tdi
O‘zbekiston insoniyat sivilizatsiyasi beshiklaridan hisoblanadi. Bunga Vatanimiz hududidan topib o‘rganilgan qadimiy shaharlarimiz yaqqol guvohlik qilib turibdi. Farg‘ona vodiysi xususan, Namangan viloyatida o‘zining yuksak tarixiy qiymatiga ega bo‘lgan ko‘plab yodgorliklar mavjud. Bularning ichida Axsikent alohida o‘rin tutadi. Qadimshunos olimlar tomonidan «Farg‘ona Afrosiyobi», deya ta'rif berilgan Axsikent Farg‘ona vodiysidagi eng yirik arxeologik yodgorlik hisoblanadi.
Shavkat Mirziyoyev 2016 yilning 2 noyabrida Namangan viloyati saylovchilar vakillari bilan bilan uchrashuvdagi nutqida viloyatdagi arxeologik va me'moriy yodgorliklar haqida o‘zlarining quyidagi fikrlarni bildirib o‘tgan edi: «...Bu diyordagi mashhur Axsikent, Munchoqtepa, Ayritom, Mug‘tepa kabi me'moriy yodgorliklar o‘tmishda ushbu hududda o‘ziga xos sivilizatsiya va boy madaniyat rivojlanganidan dalolat beradi».
Manzilgohni qazib o‘rgangan qadimshunos olimlar manbalarga tayangan holda shaharning paydo bo‘lishini taxminan miloddan avvalgi III asrlarga to‘g‘ri kelishi ma'lumotini berishgan.
Axsikent - yozma manbalarining guvohlik berishicha, Farg‘ona vodiysidagi eng qadimgi poytaxt va shahar hisoblanadi. Shahar o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim o‘rin tutib, juda ko‘p saltanatlar uchun poytaxt vazifasini o‘tagan. 1621 yilgi kuchli zilzila oqibatida esa vayron bo‘lgan va qayta tiklanmagan.
Ayni paytda Axsikent yurtimizdan yetishib chiqqan ko‘plab allomalarning kindik qoni to‘kilgan zamin hamdir. Xususan, Abul Qosim Mahmud ibn Muhammad as-So‘fiy Axsikatiy, «Zul Fazoil» («Fazilatlar sohibi») laqabi bilan shuhrat qozongan Abu Rashod Axsikatiy, «Zul Manoqib» («Maqtovga sazovor xislatlar egasi») laqabini olgan Abul Vafo Muhammad ibn al-Qosim al-Axsikatiy, «Maliki shuaro» («Shoirlar podshosi») va «Amiri shuaro» («Shoirlar amiri») darajasiga erishgan Abdul Fazl Muhammad Tohir Asiriddin Axsikatiy, Tojuddin Abu Bakr bin Ahmad al-Axsikatiy al-Xo‘jandiy, Sayfiddin Axsikatiy, Mavlono Poyanda Oxun Axsikatiy, Muhammad Yusuf ibn Imomuddin Axsikatiy, Ibrohim ibn Yusuf bin Imomuddin Axsikatiy diniy va dunyoviy ilmlar sohasida shuhrat qozonganlar.
2017 yil 16 oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Namangan viloyatining To‘raqo‘rg‘on tumanida «Axsikent» arxeologiya merosi obektini muhofaza qilish va tadqiq etish yodgorlik majmuasini tashkil etish to‘g‘risida» 831-sonli Qarori qabul qilindi. Ushbu qaror asosida majmuani saqlash, uning ish faoliyatini samarali tashkil etish maqsadida viloyat hokimligi muassisligida davlat unitar korxonasi shaklidagi «Axsikent» arxeologiya merosi obektini muhofaza qilish va tadqiq etish direksiyasi tashkil etildi. O‘tgan bir yil davomida direksiya tomonidan 3ta yirik anjuman tashkil etildi, kitoblar nashr etildi. Shaharning haqqoniy tarixini yaratish, uni xalqaro turizm go‘shasiga aylantirish borasida talay ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Shunisi e'tiborliki, direksiya ilmiy xodimlari Axsikent tarixini birlamchi ilmiy manbalarga tayangan holda yaratishga intilib, ayrim muammoli masalalarga oydinliklar kiritishdi.
Shulardan biri, XX asrning 60-yillarida paydo bo‘lgan Axsikentni «Eski» va «Yangi» Axsikentga ajratib o‘rganish masalasidir. Axsikentni XIX asr oxiri XX asr boshlarida o‘rgangan rus sharqshunos va arxeolog olimlaridan, akademiklar A.Middendorf va V.V.Bartold, professorlardan N.I.Veselovskiy hamda A.N.Bernshtam, tadqiqotchi-sharqshunoslar I.A.Kastane, V.Nalivkin, N.P.Ostroumov, N.Pavlov va boshqalar Axsi, Axsikat yoki Axsikent, deganda faqatgina bitta makon — Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi joylashgan Eski Axsi yodgorligini nazarda tutishgan.Hisob-kitoblarga ko’ra Eski Axsi Fargʻona vodiysidagi eng yirik arxeologik yodgorlik hisoblanadi. Bu shahar Sirdaryoning oʻng qirgʻogʻida, Namangan shahridan 25 km janubi-gʻarbda, Gulqishloq va Shaxand qishloqlari yaqinida joylashgan. Tadqiqotlar jarayonida Eski Axsi qalʼa (ko’handiz-ark), shaxriston ( Axsi I A, Axsi I B) va rabod ( Axsi II, Axsi III, Axsi IV) qoldiqlaridan iborat ekanligi aniqlangan. Qal'a Shahristonning janubi-g'arbiy burchagida joylashgan. Uning 100-80x30-8 metr o’chamda uchburchak tuzilishda saqlanib qolgan qismining janubiy va janubi-gʻarbiy tomonlarida Sirdaryo tomonidan yemirilgan bo’lsa, shimoldan va shimoli-sharqdan kengligi 10 metrdan oshgan chuqur xandaq bilan shaharning qo'shni qismlari qal'adan ajratilgan. Tashqarida, qal'aning shimoli-g'arbiy burchagida to'siq bor bo'lib, u erda, shubhasiz, qal'ani shahriston bilan bog'laydigan osma ko'prik bo'lgan.
Axsi IA - ichki shahriston u rejada to'rtburchaklar shaklga ega bo’lib, saqlanib qolgan 8 gektar maydonga ega. Mikrorelefda uning uch tomonida (janubiy qismidan tashqari) dehqonlar qadimda yashagan ekanligini kuzatish mumkin. A.N. Bernshtam tomonidan o’tgan asrning 40-yillarning oxirida belgilangan Axsi IA devorlarida uchta minora mavjud edi. Hozir ularning o’rnini aniqlash va qayd etib o’tish juda qiyin. 1950-1960-yillardagi ishlar jarayonida, shimoliy devorlarning deyarli yarmi zarar ko’rganligini kuzatish mumkin bo’ladi. Bunda Janubi-g'arbiy va markaziy hududlardagi qismlar ayniqsa qattiq talofat ko’rgan. 1930-1940 yillarda taxminan 20-25 yil davomida kolxozlar bu yerdan yer va undan o‘g‘it sifatida foydalanishadi. Natijada Bu yerga shakllangan katta chuqurning uzunligi g'arbdan sharqqa 200 metrdan ortiq, kengligi 10 dan 50 metrgacha, chuqurligi joylarda 10 metrgacha bo’lgan qatlamlar vayron qilingan. XI asr oxiri XIII asr va ba'zi joylarda bir yarimetrming yilliklar davomida shakllangan madaniy qatlamlardan hech narsa qolmagan.
Shimoliy va sharqiy devorlarda mikrorelef boʻylab chuqur ariq va shahar darvozalari qayd etilgan tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ichki shahristonning janubiy tomonidagi daryo bo’ylab oʻtkir jarlikka aylangan. Gʻarbiy tomoni avtomobil yoʻli uchun tekislangan. Axsi IA qal'a devori (sharqda) va qal'aning chuqur xandaqi (g'arbda) o'rtasida joylashgan ekanligi arxeologik tadqiqotlar jarayonida aniqlangan. Birinchi shahristonda bu joy alohida o'rin tutadi. Mikrorelefga ko'ra, bu hudud o'zining alohida joylashuvi va qal'aga yaqinligi bilan ajralib turadi. Sharqdan g'arbga hududni ikki qismga - shimoliy va janubga bo'lib turadigan qal'a shaklidagi devor cho'zilganligi ma’lum. Massivning janubiy qismi ancha tekis bo'lib, markazga qarab sezilarli pasayish kuzatiladi, bu erda chuqurlik mavjud. Maydon yuzasida ko'plab kuygan g'isht parchalari sochilib yotadi. Massivning shimoliy qismi nisbatan baland boʻlib, gʻarbiy qismida ham chuqurliklar mavjud. Garchi ba'zi past tepaliklar bo’lishiga qaramay Axsi IA shimoli-g'arbiy yarmining relyefi silliqroq. Ayniqsa, shlaklangan lyoss, shlak, tigel va sopol buyumlar bo‘laklarining davriy sanasi X-XI asrlarga oid qayd etilganligini alohida ta’kidlash lozim( Axsi I.A.).
Axsi IB - 20 gektardan ortiq saqlanib qolgan ikkinchi yirik shaxriston rejasida Axsi IA kabi to'rtburchaklar shaklga ega. Ikki tarafdagi (shimoliy va sharqiy) mikrorelefda kuchli qal’a devorlari ajralib turadi, ularda minoralar uchun olingan balandligi 2 metrdan 5 metrgacha bo‘lgan 20 dan ortiq turli tepaliklar qayd etilgan.
Axsi IB devorlari nisbatan yaxshi saqlangan. Qisman vayronagarchilik faqat shimoliy devorda qayd etilgan va minora qoldiqlari bilan sharqiy devor ancha yaxshi saqlanib qolgan. Shimoliy va sharqiy devorlar bo'ylab chuqur va juda keng xandaqni kuzatish mumkin. Axsi IB ning janubiy tomoni Sirdaryoga keskin jarlikka aylanib ketgan, gʻarb va shimoldan Axsi IA dan chuqur va unchalik keng boʻlmagan xandaq bilan ajratilgan. Axsi IB bo'ylab shlaklangan lyess, krakerlar, shlaklar va tigellar bo'laklari qayd etilgan. Mikrorelefga ko'ra, to'qqizta nuqtada to'rtta asosiy ko'cha, ikkita shahar darvozasi, katta bozor maydoni va shahar uylari aniqlangan. Ikkita joyda pishiq g'ishtdan yasalgan yer osti suv quvurlari qayd etilgan. Janubi-sharqiy qismida kuygan gʻishtdan qurilgan qoyadan tazor (drenaj chiqishi) topilgan. Aytish joizki, 1950—1960-yillarda xoʻjalik ishlari olib borilganda bozor maydonidan shimoli-gʻarbdagi ikki hududda 2-3 metrga ikkinchi shaharistonning sirti olib tashlangan.
Bir paytlar yagona tashqi shahar - Robod hozir parchalangan holda saqlanib qolgan. Uning asosiy qismi 1930-1940 yillarda xo‘jalik yuritish vaqtida vayron qilingan. Gulqishloq qishlog'idagi uylar ancha katta maydonni egallaydi.Saqlanib qolgan rabod Axsi II, Axsi III, Axsi IV nomlari bilan belgilangan.
Axsi II gʻarbdan Shahriston. Ularni Jamashuyga olib boradigan zamonaviy yo'l va 1940-50 yillarda shakllangan katta kanyon ajratib turadi. G'isht zavodining ishlashi madaniy qatlamlarni butunlay vayron qilgan. Bu maydon rabod, shahristondan farqli o'laroq, yomon vayron qilingan. Axsi II ning sharqiy, janubiy va g'arbiy yuzlari Sirdaryo tomon o'tkir qoya bilan tugaydi. Shimoliy tomonida mustahkam devor o’rni mavjud. Janubiy yarmida o'rta asr qatlamlari butunlay vayron qilingan. Bu yerda so’ngi oʻrta asrlarga oid uchta gʻisht pechi qayd etilgan. Ularning janubi-g'arbida, tepalikda bir necha yangi qabrlar joylashgan. Markaziy qismning relyefi ancha tekis tomonlari 50x70 m, garchi shimolda bu massiv tepaliklar bilan cheklangan. Sharqiy yarmini egallagan zamonaviy qabriston sababli Axsi II Shimoliy va shimoli-g'arbiy maydonlari yomon saqlangan. Bundan tashqari bu hududda chiqindi suvlar natijasida chuqur jarliklar vujudga kelgan. Faqat orasida jarliklar va jarliklar qoldiq shaklida kichik qismlarni saqlab qolgan. Bu yerda sharqiy rabodning saqlanib qolgan qismi qoyalar va jarliklar bilan birgalikda taxminan 10 gektarni tashkil etadi.
Axsi III sharqda joylashgan shahriston qalʼa devoridan sharqda qishloq hududidan janubda joylashgan. Axsi III ham xuddi Axsi II kabi chiqindi suvlari va Sirdaryo oqimi natijasida qattiq shikastlangan. Natijada joylarda shakllangan madaniy qatlamlar vayron bo’lgan va chuqur kanyonlar paydo bo’lgan.
Axsi IV ning asosiy qismi ostida paxta ekinlari uchun o’zlashtirilgan. Shimoli-g'arbiy qismini zamonaviy turar-joy binolari egallagan. Ulardan ba'zilari ikkinchi qal'a devoriga yaqin joylashgan. Shunday qilib, o'rta asrlarga oid 30-35 gektarga yaqin rabod qismi saqlanib qolgan, chunki uning asosiy qismi ekin maydonlari uchun o’zlashtirilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Абдулхамид Анарбаев «Ахсикет - столица древней Ферганы» Ташкент. «Tafakkur» 2013
   
2. 
   Абдулахатов, 2004. Абдулахатов Н.У. Риштондан топилган бронза кўза // ИМКУ. Вып.34. С.131-136. Самарканд, 2004.
   
3. 
   Анарбаев, 1983. Анарбаев А.А. Работы на городище Ахсикет // АО 1981 года. С. 450. М., 1983. Анарбаев, 1987.
   
4. 
   Анарбаев А.А. Исследования на городище Эски Ахсы // АО 1985 года. С. 586. М., 1987. Анарбаев, 1988.
   
5. 
   Анарбаев А.А. Ахсикент в древности и средневековье (итоги и перспективы исследования) // СА. №1. С. 174-187. М., 1988. Анарбаев, 1988.
   
6. 
   Анарбаев А.А., Ахраров И.А. Водоснабжение средневекового города Ферганы (по материалам Ахсикета) // ТД Конференции, посв. 80-летию Я.Г. Гулямова. С. 19-20. Ташкент, 1988.