Espublikasi oliy va

2.2. “Boburnoma” asarini o„qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar.

―Boburnoma‖ – ilmiy, adabiy va tarixiy ahamiyatga molik asar. Unda o‗z davridagi ko‗plab kishilarning turli vaziyatlardagi kechinmalari, Osiyoning ko‗plab tog‗lari, daryolari, o‗rmon va cho‗qqilari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy ahvoli haqida ma‘lumotlar jamlangan. Asar ―Boburiya‖, ―Voqeoti Bobur‖, ―Voqeanoma‖, ―Tuzuki Boburiy‖, ―Tabaqoti Boburiy‖, ―Tavorixi Boburiy‖¹² kabi nomlar bilan ham ma‘lum. Boburning o‗zi esa ―Vaqoye‖, ―Tarix‖ degan nomlarni ishlatgan. Fikrimizning isboti sifatida esa Bobur qalamiga mansub bo‗lgan to‗rtlikni keltirib o‗tamiz.
Bu olam aro ajam alamlar ko‘rdum,

Olam eliding turfa sitamlar ko‘rdum,

Har kim bu vaqoye’ni o‘qir, bilgaykim,

Ne ranj-u ne mashaqqat-u ne g‘amlar ko‘rdum.

―Boburnoma‖da XV asrning oxiridan XVI asrning 30-yillariga qadar ro‗y bergan tarixiy voqealar aks ettiriladi. Asar 1494-yil voqeasi tasviri bilan, Samarqand hukmdori Sulton Ahmad mirzoning Farg‗onaga hujumi, Umarshayx mirzoning halok bo‗lishi va 12 yoshga qadam qo‗ygan Boburning taxtga chiqishi bayoni bilan boshlanadi. Asarda voqealar doirasi kengayib, chuqurlashib, murakkablashib boradi. Bobur Movarounnahrdagi, keyinroq Xuroson, Afg‗oniston va Hindistondagi voqealarni bayon qiladi. Biroq muallif tarixiy voqealarni sanab o‗tish yoki ular haqida ma‘lumot berish bilan cheklanmaydi, balki u tarixiy

¹² Teshaboyev B. Boburning ―Boburnoma‖ asaridan foydalanish // Xalq ta‘limi. 1993. №10-12, 26-bet 38
voqealarning manzarasini, tarixiy shaxslarning qiyofasi va xarakterini, tabiat

lavhalarini chizib beradi, maroqli va jozibali badiiy uslub bilan turli xil sarguzashtlarni, rivoyat va latifalarni hikoya qiladi, xalq maqollari va she‘riy parchalar bilan o‗z asarini bezaydi, turli usul va til vositalaridan foydalanadi. Umumiy o‗rta va o‗rta maxsus ta‘limiga ―Boburnoma‖ asaridan ba‘zi parchalar kiritilgan bo‗lib, bu parchalar o‗quvchilarga asar haqida ma‘lumot berishga xizmat beradi. Amaldagi darsliklarda Husayn Boyqaro ta‘rifi keltiriladi. Hozirgi umumta‘lim maktablarining 9-sinf va akademik litseylar uchun mo‗ljallangan II kurs adabiyot darsliklarida joy nomlaridan Farg‗ona, Andijon va Samarqand, Hindiston tasviri keltiriladi:

“Farg‘ona viloyati beshinchi iqlimdindur. Ma’muraning kanorasida voqe bo‘lubtur. Sharqi Koshg‘ar, g‘arbi Samrqand, janubi Badaxshonning sarhadi tog‘lar… Muxtasar viloyattur, oshliq va mevasi farovon. Girdo-girdi tog‘ voqe bo‘lubtur. G‘arbi tarafikim, Samarqand va Xo‘jand bo‘lg‘ay, tog‘ yo‘qtur. Ushbu jonibtin o‘zga hech jonibtin qish yog‘iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo‘jand suyig‘a mashhurdur, sharq va shimoli tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla o‘tub, g‘arb sori oqar.


Yetti pora qasabasi bor: beshi Sayxun suvining janub tarafida, ikki(si) shimol

jonibida. Janubiy tarafidag‘i qasabalar(dan) biri Andijondurkim, vasatta voqe’ bo‘lubtur, Farg‘ona viloyatining poytaxtidur. Oshlig‘i vofir, mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo‘lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas. Andijon noshpotisidin yaxshiroq noshpoti bo‘lmas… Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo‘rg‘onidin so‘ng mundin ulug‘roq qo‘rg‘on yo‘qur. Uch darvozasi bor. Arki janub tarafida voqe bo‘lubtur. To‘qqiz tarnov suv kirar. Bu ajabturkim, bir yerdin ham chiqmas. Qal’aning girdogirdi xandaqning tosh yoni sangrezalik shohroh tushubtur. Qal’aning girdogirdi tamom mahallotdur. Bu mahalla bila qal’aga fosila ushbu xandaq yoqasidog‘i shohrohtur. Ovi qushi dog‘i ko‘p bo‘lur, qirg‘ovuli behad semiz bo‘lur. Andoq rivoyat qildilarkim, bir qirg‘ovulni uskunasini 39
to‘rt kishi yeb tugata olmaydur. Eli turkdur. Shahr va bozorisida turki bilmas kishi

yo‘qtur. Elining lafzi qalam bila rosttur. Ani uchunkim, Mir Alisher Navoiyning

musannafoti bovujudkim Hiriyda nash-u namo topibtur, bu til biladur. Elning orasida husn xeyli bordur. Yusuf Xojakim musiqida mashhurdur. Andijoniydur. Havosining ufunati bor. Kuzlar el bezgak ko‘p bo‘lur”¹³.

O‗quvchilar ―Boburnoma‖ orqali bugungi kunimiz bilan o‗rta asrlardagi shaharlarni, aholining turmush tarzini solishtirib ko‗radilar. Yuqoridagi parchada Bobur o‗rta asrlardagi Farg‗ona viloyatini ta‘riflamoqda.

Asarda har bir voqea-hodisa shunday ustalik bilan tasvirlanadiki, bevosita o‗quvchining ko‗z oldida gavdalanadi. Biz buni Samarqand tasvirida yaqqolroq ko‗rishimiz mumkin bo‗ladi:

“Rub’i maskunda Samarqandcha latif shahr kamroqdur. Beshinchi

iqlimdindur. Shahri Samarqanddur, viloyatini Movarounnahr derlar. Hech yog‘iy qahr va g‘alaba ila munga dast topmog‘on uchun “baldayi mahfuza” derlar. Samarqand amirul mo‘minin Usmon zamonida musulmon bo‘lg‘ondur. Sahobadin Qusam Ibn Abbos anda borg‘ondur. Qabri Ohanin darvozasining toshidadur. Holo Mazori Shohg‘a mashhurdur. Samrqandni Iskandar bino qilg‘ondur. Mo‘g‘ul va turk ulusi Semizkand derlar. Temurbek poytaxt qilib edi. Temurbekdin burun Temurbekdek ulug‘ podshoh Samarqandni poytaxt qilg‘on emastur. Qo‘rg‘onini fasilning ustidin, buyurdimkim, qadam urdilar, o‘n ming olti yuz qadam chiqti.

Eli tamom sunniy va pok mazhab va mutasharri’… eldur. Hazrati risolat

zamonidin beri ul miqdor aimmai islomkim, Movarounnahrdin paydo bo‘lubtur, hech viloyattin ma’lum emaskim, muncha paydo bo‘lmish bo‘lg‘ay. Shayx Abumansurkim, aimmai kalomindur, Smarqandning Motrid otliq mahallasidindur. Aimmai kalomikki firqadur: birni motridiya derlar, birni ash’ariya derlar. Motridiya

¹³ Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik). – T.: Yangi yo‘l poligrapf service, 2010-yil, 86-bet
40
shayx Abumansurga mansubdur. Yana sohibi “Sahihi Buxoriy” Xoja Ismoil Xartang

ham Movarounnahrdindur. Yana sohibi “Hidoya”kim, imom Abu Hanifa

mazhabida “Hidoya”dan mo‘tabarroq kitobi fiqh kam bo‘lg‘oy. Farg‘onanig Marg‘inon otliq viloyatidindur, ul ham doxili Movarounnahrdur.

Buxoro va Qorako‘lgachakim, o‘ttuz-qirq yig‘och yo‘lg‘a yovuqlashur Ko‘hak

suyi bila ma’mur va mazru’dur. Mundog‘ ulug‘ daryo also ziroattin va imorattin

^ortmas, balki yozlar uch-to‘rt oy Buxorog‘a suv yetmas. Uzumi va qovuni va olmasi va anori, balki jami mevasi xo‘b bo‘lur. Vali ikki meva Samarqanddin mashhurdur: sebi Samarqand va sohibiyi Samarqand. Qishi mahkam sovuqtur, qori ararchi Kobul qoricha tushmas. Yozlar yashi havosi bor, agarchi Kobulcha yo‘qtur. ”¹⁴

Darsliklarga Kobul, G‗azna va Hindiston ta‘rifi ham keltirilgan bo‗lib, u

yerlarning hayvonot va nabotot olami, me‘morchilik, iqlimi haqida ma‘lumotlar beriladi. Bu ta‘riflarda Movarounnahr va Xurosondagi shaharlar bilan taqqoslanadi. Shuningdek, Hindiston ta‘rifida Bobur u yerda qovun va uzum yetishtirganini ham aytib o‗tadi. Bu esa uning qanchalik zukko va tadbirkor shaxs bo‗lganidan dalolat beradi:

“Balxiy polizkorni qovun ekkali qo‘yulub edi. Bir necha qovun saqlag‘on

^ekandur, kelturdi. Xili yaxshig‘ina qovunlar edi. Bir-ikki buta tok “Hasht behisht” bog‘ida yetkurub edim, aning ham yaxshig‘ina uzumlari bo‘lub edi, Shayx Go‘ran ham bir sabad uzum yiborib edi, yomon emas edi. Hindistonda qovun, uzumning muncha bo‘luridin filjumla xursadlig‘ bo‘ldi.”¹⁵

Yuqorida keltirilgan asardagi parchalarni o‗quvchilarga sodda va oson

tushuntirish uchun quyidagi metoddan foygalanishni tavsiya etamiz. Bu metod kichik guruhlarda ishlashga mo‗ljallangan bo‗lib,o‗quvchilarda guruh bo‗lib ishlash malakasini shakllantiradi. Dars davomida fodalanishimiz mumkin bo‗lgan

¹⁴ O Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik). – T.: Yangi yo‘l poligrapf service, 2010-yil, 87-bet.
¹⁵ To‘xliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (Majmua. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich o‘quvchilari uchun). – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010-yil, 187-bet.
41
metodlarga alohida e‘tibor qaratmog‗imiz lozim. Chunki bu metodlar

o‗quvchilarga yetarli bilim, ko‗nikma va malakalarni yetkazib berishga xizmat qilishi kerak. Quyida keltirmoqchi bo‗lgan metodimiz ham shu vazifani bajarishga xizmat qiladi degan umiddamiz.

“Tanlab topaman” (TT) metodi. Bu metodda o‗quvchilarga

―Boburnoma‖dan berilgan parchadan Farg‗ona, Andijon, Samarqand shaharlariga oid ma‘lumotlar chalkash holda beriladi. O‗quvchilar esa har bir shaharga oid ma‘lumotlarni ajratib chiqadilar. Bunda o‗quvchilar guruh bo‗lib topshiriqni bajaradilar. Topshiriq bajarib bo‗lingandanso‗ng topgan ma‘lumotlarini o‗qib eshittiradilar. Birinchi guruh Andijonga oid ma‘lumotlarni, ikkinchi guruh Farg‗onaga oid ma‘lumotlarni, uchinchi guruh Samarqandgaoid ma‘lumotlarni topadilar. Belgilangan vaqt (5daqiqa) tugagandan o‗qituvchi javoblarni tinglab natijalarni e‘lon qiladi.

M a'muraning⁴ kanorasida⁵ voqe bo'lubtur⁶ Uch darvozasi bor Beshinchi iqlimdindur. Hech yog‘iy qahr va g‘alaba ila munga dast topmog‘on uchun “baldayi mahfuza” derlar. G'arbi tarafikim, Samarqand va Xo'jand bo'lg'ay, tog' yo'qtur Mo‘g‘ul va turk ulusi Semizkand derlar. Eli tamom sunniy va pok mazhab va mutasharri’… eldur. Farg'ona viloyatining poytaxtidur.Sharqi Koshg'ar, g'arbi Samarqand, janubi Badaxshonning sarhadi⁷ togiar... Muxtasar⁸ viloyattur, oshliq va mevasi farovon. Girdo-girdi tog' voqe bo'lubtur.. Ushbu jonibtin⁹ o'zga hech jonibtin qish yog'iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo'jand suyig'a mashhurdur, sharq va shimoli tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla o'tub, g'arb sori oqar. Temurbek poytaxt qilib edi. Oshlig'i vofir¹², mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo'lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas. Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo'rg'onidin so'ng mundin ulug'roq qo'rg'on yo'qtur. Arki janub tarafida voqe bo'lubtur. To'qqiz tarnov suv kirar.

42

ANDIJON-Farg'ona viloyatining poytaxtidur. Oshlig'i vofir¹², mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo'lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas. Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo'rg'onidin so'ng mundin ulug'roq qo'rg'on yo'qtur. Uch darvozasi bor. Arki janub tarafida voqe bo'lubtur. To'qqiz tarnov suv kirar.

FARG'ONA-Sharqi Koshg'ar,, janubi Badaxshonning sarhadi⁷ togiar... Muxtasar⁸ viloyattur, oshliq va mevasi farovon. Girdo-girdi tog' voqe bo'lubtur. G'arbi tarafikim, Samarqand va Xo'jand bo'lg'ay, tog' yo'qtur. Ushbu jonibtin⁹ o'zga hech jonibtin qish yog'iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo'jand suyig'a mashhurdur, sharq va shimoli tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla o'tub, g'arb sori oqar.