F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

TALABALAR QUV FAOLIYATI PSIXOLOGIYASI 
Ta'lim psixologiyasi shaxsning bilimlarni egallash, mustahkamlash 
uslublaridan iborat faoliyat jarayonini qamrab oluvchi qator 
savollarning tuzilishini rganadi, shuningdek, ularning natijasida 
odamning individual tajriba, bilim, malaka va k nikmalari 
shakllanadi. Inson dunyo bilan hamkorlikdan nimadir yangi narsa 
rganish va z ehtiyojlarini qondirish uslublarini takomillashtirib 
borganligi sababli ham bilim olishga b lgan intilish insonning butun 
umri davomida ta'qib etib boradi, chunki odam har bir amaliy 
bilimini hayotdan rganadi. Boshqacha qilib aytganda, ta'lim olish har 
bir faoliyatda mavjud boiib, u subyektning shakllanish jarayonini z 
. ichiga qamrab oladi. Shunday qilib, taiim olish yetarli darajada keng 
tushunchadir, u z ichiga nafaqat taiim olishning uyushtirilgan 
22 

---

shakllarini, (maktab, kurslar, oliygoh), balki inson tomonidan kundalik 
hayotda egallanayotgan bilim va malakalarni ham z ichiga oladi. 
Boshqa faoliyat turlari b lmish yin va mehnatdan zining 
maxsusligi mohiyati bilan ajralib turuvchi bu faoliyatni psixologik 
faoliyat sifatida yondashilganda, qish faoliyatining uyushgan 
shakllarini k riladi. Uning eng muhim jihati shuki, u istalgan boshqa 
bir faoliyatga insonni tayyorlaydi va uning asosi b lib hisoblanadi. 
Psixologlarning bu boradagi izlanishlariga k p b lgani y q 
(taxminan 50 yillardan boshlangan) va bu sohada hali u darajada 
sezilarli ishlar qilingan emas. Ammo qish faoliyatini tashkil qilish 
uchun asos yetarli darajada shakllangan va ular qitish nazariyasining 
aniq savol-muammolariga psixologiyaning bir yoqlama yondashishiga 
y l q yadi. 
quv faoliyati nazariyasining asosi nima va u psixologiya qitish 
metodikalarini ishlab chiqishda qanday ahamiyatga ega? 
Awalambpr, psixologiyaning qaysi sohasida ishlashdan qafi nazar, 
qituvchi qish faoliyati nazariyalarining asosiy qonun qoidalarini 
bilishi zarur. Bu bilim egallab olish qoidalari va qitish metodikalarini 
t ri tuzish uchun juda muhim. qish faoliyati psixologiyada ilmiy 
tushuncha sifatida bir yaqqol ifodaga ega emas. Rus pedagogikasi va 
psixologiyasining «klassik» nazariyalarida — bu «kichik maktab 
yoshdagi yetakchi faoliyat*, «ijtimoiy faollikning asosiy shakli» sifatida 
e'tirof etiladi. 
D.B.Elkonin va V.Davidovning ta'kidlashicha, qish faoliyati -
bu quvchining nazariy bilimlar— zlashtirishga qaratilgan va 
flkrlashning sishini ta'minlaydigan faoliyatlaridan biri sifatida 
k rsatiladi. qish faoliyati quvchining zi amalga oshirib zini 
zgartirish uchun maxsus tashkil qilingan faoliyat b lagidir. qish 
fkoliyatining muhim qismi quv tbpshiriq hisoblanadi. Topshiriq 
yechilish jarayonida, har bir amaliy mash ulotdagi kabi, quvchi 
tomonidan rganilayotgan obyektda yoki bu haqdagi tasawurda 
ma'lum bir zgarishlar yuzaga keladi, ammo natijada subyektning zi 
zgaradi. quv topshiri i subyektda oldindan berilgan zgarish sodir 
b lgandagina yechimi topilgan deb hisoblash mumkin. qish faoliyati 
jarayonida (yosh avlod) quvchilar kattalarning tarbiyasiga tayanadi, 
rganadi. Har bir yosh avlod dunyo haqidagi bilimlarni bevosita uni 
rab turgan borliqdan oladi, ammo yoshlar bu bilimlarni zi 
yaratmaydi, balki ularni katta avlodlardan «narsa (buyumlar), maxsus 
lashkilot va yangi avlodning bu narsalar bilan bo liq faoliyati orqali* 
oladi. 
Aynan mana shu «buyumlar bilan» maxsus uyushtirilgan faoliyati, 
Innoniyat tajribasi, katta avlodning ana shu buyum — mahsulotni 
VHrutish b yicha tajribasining egallashi qish faoliyatidir. 
23 

---

qish faoliyatining ahamiyati — bu « quvchilarni tashqi ol; 
bilan bo lovchi faoliyati»ning bevosita natijasidir. Bu quvchil 
faoliyati b lib qituvchi tomonidan tashkil qilingan va u bil 
hamkorlikda amalga oshiriladi. 
quv faoliyati quyidagi umumiy tuzilishga ega: ehtiyoj 
topshiriq-motivlar-harakat-operatsiya. 
Ehtiyoj quvchining u yoki bu predmetni nazariy zlashtirishg 
qaratilgan quv faolligidir. Nazariy bilimlarga aniq bir predmet rivo; 
va kelib chiqishi haqidagi qonun-qoidalar kiradi. Bularni faqa 
uyushtirilgan ta'lim-nazariy rganish faoliyatida zlashtirish mumkin. 
qish faoliyati tuzilishining muhim elementlaridan biri qu 
topshiri idir. Uni bajarishda quvchilar aniq bir harakat va 
operatsiyalarni bajaradilan quv faoliyatlari har xil b lishi mumkin, 
ammo asosiy motiv b lib (maxsus) rganishga qiziqish hisoblanad' 
qish faoliyatining amalga oshirilishini quvchi tomonidai! 
bajarilayotgan, ma'lum bir motiv bilan boshqarilayotgan quv faoliyati, 
yoki quv topshiri ini yechishga qaratilgan operatsiya tashkil etadi. 
Bu faoliyatning maqsadi — nazariy bilimni egallashdir. 
Xullas, quv topshiriqlarini yechish va quv faoliyatini maxsus 
tarkib topishi, uning tuzihsh xususiyatlariga bo liq b ladi. quv 
topshiri ining mohiyati nimada? Psixologlar quv topshiri ining 
qafiy farqlanishi xiima-xilligi va hayot davomida yuzaga keladigan 
amaliy mash ulotlarning turli-tumanligi haqida k p yozishgan. Agar 
har bir amaliy mash ulot yechilishi alohida fanlarning zgarishiga 
olib kelsa va bu maqsad b lsa, unda quv topshiri ini yechishdan 
maqsad predmetni zlashtirish emas, balki bu zgarishlarni kiritish 
orqali uslublarini zlashtirishdir. Masalan, texnik televizor buzilganida 
tuzatsa, politexnika instituti talabasi bu ishni amaliy mash ulotda 
bajarar ekan, u nafaqat buni tuzata oiadi, balki uni bartaraf etish 
usullarini ham rganib oladi. Natijada, ish bilan birga qish 
faoliyatida subyekt sifatida yangilik oladi va zgaradi. Ammo 
teleapparatura sozlovchisi b Iish uchun birgina buning zi kifoya 
emas, u har tomonlama mutaxassis b lish uchun bu ishni yana bir 
necha bor takrorlashi zarur va aynan qish faoliyatining vazifasi 
shundaki, quvchi topshiriqning qandaydir bir-biriga xshash javobini 
emas, balki, har qanday turli bosqichdagi topshiriqlardan prinsipial 
javobini topa olishni bilishdir. qituvchi esa, quvchi oldiga shunday 
topshiriq q yishi kerakki, u turli umumiy va aniq vaziyatlarda 
quvchini muammoni umumiy yechimini topishga y naltirishi kerak. 
Maktab va oliygoh talabalari amaliyotda nazariy bilimlarni tajriba 
asosida rganib borishadi. Jumladan, matematik masala misolida 
xususiy masalaning aniq bir yechimidan, quv topshiri ini umumiy 
yechim y li bilan ishlashni k rishimiz mumkin. 
24 

---

Talabalar tomonidan psixologiyani rganilayotganda qituvchi 
ularga inson faoliyati bilan bogiiq bir qator topshiriqlarni tuzishi va 
ularga berishi mumkin. Uning barcha savoli bir xil, ya'ni «Bu faoliyat 
boiib hisoblanadimi?*. Buning natijasida talabalar faoliyat 
tushunchasini zlashtirib olishlari lozim. Biz bilamizki, quv fanlar 
tizimida, haqiqatan ham bilimni zlashtirish uchun quv jarayonini 
quv topshiriqlarini yechish tizimiga aylanishi lozim. Boshqacha qilib 
aytganda quv topshiri ini yechish epizodik emas, balki qish 
faoliyatida egallangan nazariy bilimlarni amaliyotda q Ilab, rganishi, 
qituvchi tomonidan berilayotgan tayyor bilimlarni kitoblardan olishi 
emas, balki quvchining zi faol faoliyat yuritishi lozim. 
quvchi tomonidan quv topshiri ini yechilish jarayonining zi 
— bu quv faoliyati deyiladi. Bu jarayonning tarkibiy qismi boiib, 
a) qituvchi tomonidan quvchi oldiga quv topshiri ining 
q yilishi; b) quvchi tomonidan topshiriq yechimini qabul qilinishi; 
d) tilayotgan fani bilan bogiiqlikni izlash maqsadida quvchi 
tomonidan quv topshirigining qayta k rib chiqilishi; e) ajratilgan 
munosabatni modellashtirish; f) bu munosabatni «sof holda» rganish 
uchun modelni zgartirish; g) umumiy usul bilan yechiladigan 
topshiriqlar tizimining qurilishi; h) awal bajarilgan harakatning nazorat 
qilinishi va keyingi harakatga tishi; i) baholash ( z- ziga baho 
berish) hamma harakatlarning yaxshi bajarilish uslubini quv 
topshirigi yechilishining umumiy uslubini zlashtirish va boshqalar. 
Barcha yuqoridagi elementlarning ketma-ketligi quv topshi-
ri ining bajariiishida talabaning qish faoliyatini tashkil etadi. 
Eksperimental va nazariy tekshirishlar tkazilgan maktablarda 
qish faoliyatining asosiy nazariy muammolarini ishlab chiqqan 
jamoat psixologlari nazariyasi faoliyat va psixikaning birlik prinsipidan 
samarali foydalanganlar. Ammo umumiy nazariyani qitish mumkin, 
q Uanilishi maium oldini olish choralari nafaqat maktab ta'liniining, 
balki qitishning boshqa turlariga kattalar (talabalar) tajribasi asosida 
qurilgan. 
« qish faoliyati» tushunchasining paydo boiganligiga k p 
b lgani y q, k pi bilan 20 yil awal, bu quvchilarning bilim 
saviyasi kriteriyalari tavsiyanomasini ishlab chiqilishi bilan bo liq 
b lgan. quv faoliyatining t laligicha k rib chiqish zarurati bilan u 
nafaqat bilim, k nikma, malaka va ular ortidagi usullar, quv-
chilarning quv materiali bilan harakat operatsiyalarini, balki, 
quvchi tomonidan quv materialining qabul qilinishi, uning zi 
tomonidan nazorat qilinishi, z- ziga baho berishini ham z ichiga 
oladi. 
qish — bu mustaqil faoliyatni bajarish, buni quv materialiga 
ijodiy yondashmasdan, quv topshiri ini zini tahlil qilish va zini 
25 

---

baholay bilmasdan bajarib b lmaydi. qishga rganish - bu quv 
faoiiyatini bajarish talaba uchun zarur topshiriq b lib hisoblangan. 
Har bir oliygohdagi psixologiya qituvchisining oldiga q yilgan 
muhim topshiriq — talabaning quv faoliyatini shakllantirish yoki uni 
psixologiyasini rganishga qaratilgan. Taiaba zi mustaqil ishlashni, 
zining idroki, aqli bilan ish yuritishni bilmas ekan, u doimo 
qituvchining o zidan chiqqan tayyor bilim va k nikmalarni 
zlashtirishga harakat qiladi va kitobdagi ilmiy, tushunchalarni 
mexanik tarzda yodlab oladi, ammo uning zi biror marta ham bu 
bilimlarni amaliyotda q IIay olmaydi. Bu esa uning kishilar bilan 
ongli, t ri psixologik muloqot rhatishga va faoliyatni y Iga 
q yishga, psixologik fikr yuritishga rgana olmasligiga sabab b Iadi. 
Talaba faoliyatini qanday shakllantirish Iozim? Bu nar bir talabani 
psixologiya fanini t ri rganishiga bo liqmi? Biroq qishning 
mohiyati nimada? Psixologiyada bu muammo quyidagicha izohlanadi; 
qanday qilib awal quvchiga noma'lum, noaniq b lgan, uning 
ongida b lmagan narsa unga ma'Ium b Iadi, obyektivdan subyektivga 
tadi, idealdan materialga aylanadi? 
Yuqoridagi savollarga javob aynan t ri bilim olishga y I 
k rsatadi. Bu muammo yechimi bilan yirik psixologlar 50-yiIIarda 
tadqiqot ishlari olib borganlar. Xususan, P.Ya.Galperin va uning 
shogirdlari «Qanday qilib, inson ongidan tashqarida b Igan, uning aqli 
ichki xususiyat b Iib qolgan, ya'ni uning ongini mahsuli sifatida aql 
xususiyatiga aylanadi?*, degan savolga javob izlashi asta-sekin 
quyidagi xulosaga olib keldi: P.Ya.GaIperinning aqliy harakatlarning 
shakllanish konsepsiyasida keltirib tiladi. 
Bu konsepsiya katta umumpsixologik ahamiyatga ega, chunki u 
yuqorida q yu ari savollarga javob berib qolmay, balki hayvonlar 
psixoiogiyasidan farqli b Igan, inson psixologiyasi evolutsiyasi 
tamoyillarini, psixologik faoliyat turlari va shakllari, uning 
qonuniyatlari hamda shakllanishi haqidagi ma'lumotIarni ham zida 
mujassamlashtirgan. 
Bu nazariyalar bilan bo liq holda ylangan harakatlarni 
shakllantiruvchi faoliyat - qish faoliyati deb k rib chiqilgandi. 
ylangan harakatlar - insonning har bir amaliy va bilishga 
y naltirilgan faoliyati, individual tajribada shakllanib, istalgan bir 
qator zgarishlarni boshidan kechiradi. P.Ya.Galperin konsepsiyasida 
qish maxsus harakatlar turi sifatida k rib chiqiladi, ularni bajarish 
quvchida yangi bilim va malakalarni hosil qiladi. Shu sababli, bu 
nazariya tarafdorlari qish maqsadi bu bilimlar bilan ishlay olish, lekin 
faqat bilimlarni zi kifoya emas, — deb bilishadi. Har bir qitish 
insonni «nimadir qilishga rgatish»ni z oldiga maqsad qilib q yadi. 
26 

---

Bunda z kasbiy vazifalarni bexato bajaradigan mutaxassislik