F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

31 

---

PSLXOLOGIYADA DARS TISH METODLARI 
Pedagogik jarayon bevosita pedagog tomonidan tashkil etiladi. 
Pedagogik jarayon qaerda va qanday pedagog tomonidan tashkil 
etilmasin, u bari-bir bitta tuzilishga ega b ladi: ya'ni maqsad-
tamoyillar mazmuni-metodlari-vosita-shakli. 
Maqsad — pedagog va quvchi intilayotgan birgalikdagi pedagogik 
harakatlarning yakuniy natijalarini aks ettiradi. Tamoyillar-maqsadga 
erishishning asosiy y nalishlarini aniqlash uchun m ljallangan. 
Mazmuni — bu tanlangan y nalish b yicha q yilgan maqsadlariga 
erishishi uchun quvchilarga beriladigan ajdodlar tajribasining bir 
qismidir. Ta'Iim mazmuni - maxsus tanlab olingan va jamiyat 
tomonidan (davlat tomonidan) tan olingan ma'lum sohada 
muvaffaqiyatli faoliyat uchun zlashtirilishi zarur b Igan 
insoniyatning obyektiv tajribasi elementlarining tizimidir. Ta'lim 
mazmuni — quv muassasasi erishishga intiladigan yakuniy natijadir, 
bilimlar, mahorati, k nikmalari, shaxsiy sifatlari kategoriyalarida ifoda 
etiladigan sha darajasi va sha yutuqlaridir. Metodika — bu 
mazmuni yetkaziladigan va qabul qilinadigan pedagog va quvchining 
harakat vositalari, mazmuni bilan moddiylashtirilgan predmetli «ish» 
usuli sifatida metod bilan birgalikda foydalaniladi. Pedagogik jarayonni 
tashkil etish shakli unga mantiqiy yakunlanganlik, tugallanganlikni 
beradi. Pedagogik jarayonning dinamikligiga uning uch tarkibi zaro 
bogiiqligi natijasida erishiladi: pedagogik, metodik va psixologik. 
Pedagogik tuzilishning asosiy jarayonlarini tashkil etish masalalarini hal 
etib ta'lim va tarbiya, uning maqsadlarini, shaklini, mazmunini va 
shu kabilarni aniqlashni ta'minlaydi. Metodik tuzilishini yaratish 
uchun maqsad bir qator masalalarga b linadi, unga binoan pedagog va 
quvchilarning faoliyat bosqichi ketma-ketligi tartibi aniqlanadi. 
Masalan, metodik tuzilishiga tayyorlanuvchi yoi-y riq k rsatishi, 
kuzatish joyiga harakatlanish, obyektni kuzatishni/k rganlarini qayd 
etishni z ichiga dladi. Pedagogik jarayonlarning pedagogik va 
metodik tuzilishlari uzviy ravishda bir-biri bilan bo liqdir. Bu ikki 
tuzilishdan tashqari pedagogik jarayon yanada murakkab boigan -
psixologik tuzilishni ham z ichiga oladi. Psixologik tuzilish esa 
quyidagi komponentlarni qamrab oladi: 
1) idrok etish, fikrlash, anglash, eslash, maiumotlarni 
zlashtirish jarayonlarini; 
2) quvchilaming qiziqishlari, ishtiyoqlari, qish sabablari, 
hissiy kayfiyatlari dinamikasini; 
3) jismoniy va nerv—psixik keskinlikni kuchaytirish va rasaytirish, 
faollik dinamikasi, ishchanlik qobiliyati va toliqishini. 
32 

---

Shunday qilib, darsning psixologik tuzilishi uchta tarkibiy qismdan 
iborat: 
1) idrok etish jarayonlari; 
2) bilim olish sabablari; 
3) keskinlik. 
qitish metodlari pedagogik jarayon tuzilishida zining alohida 
rniga ega. Ularni quv materiallarini ishlab chiqish yordamida 
ma'lum maqsadga erishishga qaratilgan qituvchi va quvchilarning 
zaro aloqalari usullarini navbatma — navbat almashinishi tushuniladi. 
«Metod» s zi (grekcha — biror narsaga y l) — maqsadga erishish 
usuli, bilim olish usulidir. 
qitish shakli — bu qituvchi va quvchilarning bilim olish 
davomidagi uyushtirilgan zaro aloqalaridir. Adabiyotlarda quyidagi 
qitish shakllari k rsatiladi: frontal, individual, guruhli, sinfda — dars 
paytida, kechki (hamda shunday shakllari ham mavjudki dars, 
ekskursiya, seminar, ma'ruza, amaliy mash ulot, ishlab chiqarish 
amaliyoti, imtihonlar, maslahat). Metodni shakldan farq qiladigan 
asosiy k rsatkichi bilim olish usuli k rsatilganligi va o'quvchining zi 
ishtirok etishga bo liqligidir. 
Pedagogik adabiyotlarda « qitish metodi» tushunchasini rnini 
aniqlash borasida hech bir fikr aytilmagan. Masalan, Yu.K.Babanskiy 
shunday deb hisoblaydi: « qitish metodi deb ta'lim masalalarini hal 
etishga qaratilgan qituvchi va quvchilarning tartibga solingan va 
zaro bo langan faoliyati usuliga aytiladi». T.A.Ilina qitish metodi 
deganda « quvchilarning idrok etish faoliyatini tashkil etish usuli», 
deb tushunadi. 
Didaktika tarixida qitish metodlarini turlicha guruhlarga ajratish 
yuzaga kelgan — s z bilan, amaliy, k rgazmali - bu usullar eng k p 
tarqalgan hisoblanadi. 
Har qanday usullar va metodik uslublar pedagogika amaliyotida 
uslublar bilan amalga oshiriladi. Metodik uslublar — qitish jarayonida 
qituvchi va quvchilarning alohida harakatlarini ifoda etuvchi u yoki 
bu usulning elementidir. Metodik uslublarning turh-tumanligi ularni 
tizimlashtirishni talab etadi. Ular mantiqiy, tashkiliy va texnik 
xususiyatlarga ega b lishi mumkin. Birinchi navbatda turli usullarda 
q llanilishi mumkin b lgan uslublarga ajratish mumkin. 
Barcha uslublarda ham bir xil mantiqiy uslubkrdan foydalaniladi: 
belgilarini ajratish, hodisalarni (obyektlami) xshashligi va farqi 
b yicha taqqoslash, xulosalar, umumlashtirish va boshqalar. Bu holat 
quvchilar fikrlashi va ularning ishdagi mustaqilliklarini 
rivojlantirishda hamma usullar imkoniyatlarini muhim darajada 
belgilaydi. Tashkiliy uslublar quvchilarning e'tiborini, idrok etish va 
33 

---

faoliyatlarga y naltiriladL Texnik uslublarga turii uskunalar, 
yordamchi vositaiar, metodikalardan foydalanish kiradi. 
Mash ulotlarda har bir usul k plab xususiyat va turlarga ega 
b lgan metodik uslublar bilan ochib beriladi. Idrok etish qiziqishlarini 
uy otish va rivojlantirish, mehnat madaniyatini tarbiyalash uslublarini 
k rsatish mumkin, lekin ular uchta asosiy guruh metodik uslublar 
bilan amalga oshiriladilar. Metodik uslublarning k pligi va ayniqsa, 
ulaming birga b Iishi qituvchilarning ijodiy tashabbuskorligini va 
pedagogik mahoratlarini k rsatadi. Ijodiy ishlovchi pedagog yangi 
uslublar kashf etadi hammaga ma'lum uslublarni zgartiradi, yanada 
yaxshiroq ta'Iim va tarbiyaviy samaraga erishadi.