Ikkinchidan, darslik asosiy ilmiy kategoriyalarning mazmunini
ularning muhim zaro bo liqliklarida va zaro aloqadorliklarida bir-
biriga b ysunilishini bayon etadi. Bu yerda yanada kengroq
tushuncha va kategoriyalar va tor doiralardagilarni (tor xususiy,
alohida) z ichiga oladi va ular ifoda etiladigan predmet va
hodisalarni rganish uchun metodologik asos b lib xizmat qiladi.
Uchinchidan, darslik bilan bir vaqtda quv fanining butun ilmiy
mazmunini t la ochib berishi mumkin deb b lmaydi, balki asosiy
y nalishni k rsatadi. Undan foydalanib fanni yanada keng va
chuqurroq rganiladi. Darslik shu mazmunda hodisalarga ushbu fanda
beriladigan tushuntirishlarga yanada chuqurroq kirib borishga y l
k rsatuvchi b lib xizmat qiladi.
Bu aytilgan gaplarning barchasi albatta har qanday qituvchi
uchun taalluqlidir, lekin shunga qaramasdan qituvchining faoliyatida
va talabaning quv faoliyatidagi roli haqida yana bir bor ylab k rish
foydali b ladi. qituvchi va talaba tomonidan rolini baholash
nuqtayi nazarlaridan bir xil emas, ba'zida esa qarama-qarshi jarayon
159
sifatida e'tirof etadilar. K pchilik talabalar darslikka ortiqcha baho
beradilar. Uni bilishlarning yagona manbayi deb hisoblaydilar. Shuning
uchun ma'ruzalarni yozib bormaydilar, imtihon topshirish uchun
hamma narsa bor deb kitobga ishonadilar. Boshqa talabalar bilim
olishning asosiy manbayi ma'ruza materiallari ya'ni boshqa
darsliklardan olingan ma'Iumotlar bilan t ldirilgan va rivojlantirilgah
ma'ruzalar deb hisoblaydilar. Ular ilmiy haqiqatni boshqa joylardan
izlamaydilar. Xususan, ilmiy psixologik bilimlar dastlabki manbayi
hisoblangan tavsiya etilgan ilmiy adabiyotlardan foydalanmaydilar.
Ular darslik yuqori baholab uning asosida imtihon topshirishga
erishilayotgan ekan uni fan b yicha yetarli manba sifatida hisoblab
xato qiladilar.
Lekin shuni ham aytish kerakki, talaba psixologlarning bir qismi
b lajak kasbiy faoliyatida foydali b ladigan ilmiy bilimlar sohasi
sifatida psixologiya bilan jiddiy qiziqadilar va iloji boricha k proq
maxsus psixologik adabiyotlarni qishga harakat qiladilar. Shunday
qilib, talabalarning baholashjari b yicha-darslik bu deyarli barchasi
ilmiy bilimlarni mujassamlashtiradi va ular k proq unga ishonib
munosabatda b Iadilar.
qutuvchi nuqtayi-nazaridan darslik albatta butun fan emas, balki
bu birinchi po onadir. Darslikdan faqatgina ilmiy psixologiya bilan
jiddiy shu ullanishdan boshlanadi, ya'ni uni haqiqiy egallash,
psixologiya b yicha maxsus ilmiy adabiyotlarni chuqur t la va qiziqib
rgangandagina mumkin b ladi.
Lekin majburiy va ilmiy bilimlarning boshlan ich manbayi
sifatida va faqatgina darslik orqali rganilishi zarur b lgan talabalarga
«katta fan» y lini k rsatuvchi sifatida zarurdir. Ammo talabaning
quv faoliyatida darslikni rni va zining bunday tushunishda
alohida pedagogik ishlarni talab etadi. Psixologiyani qitish
metodikasi ana shu haqida fikr ilgari surilishi mumkin.
Bu yerda fikr nima haqida borishi mumkin.
Birinchi navb *da birinchi kurs boshlanishida darslik mazmunini
olim-psixologlarhing nazariy va amaliy ishlari mazmunini funksional
bo liqligini k rsatish, bilan psixologik adabiyotlarni mustaqil
rganish metodlari va usullari haqida talabalar bilan maxsus
mash ulot tkazish zarurligidan iborat. Bunday
:
mash ulotlardan
maqsad psixologik munosabatlar bilan ihsbn qalbi sirlarini
tushuntiruvchi nozik va aqliy tajribalar bilan qiziqtirishdir. Talabalarda
psixik hodisalar haqida zlari qib chiqishi va tushunib olish,
mustahkamlash istagini uy otishdan iborat. Ular ilmiy psixologik
adabiyotlardan juda k plab qizqarli va foydali ma'lumotlarni olish
mumkinligini tushunganlarida faqat darslik va ma'ruzalar bilangina
cheklanmaydilar.
160
Bunday maxsus mash ulotlardan tashqari doim ma ruza yoki
guruhiy mash ulotlarida darslikda qisqa bayon etilgan bilimlarni
nazariy holda olishning ilmiy asarlarida yangi t la va juda tushunarli
qilib ochib k rsatilishini namoyon etib berishi kerak. Agar darslikning
mazmuni bilan unga mash ulotlarining dastlabki manbayi b lgan
ilmiy kitoblar va maqolalar rtasida bo liqlikni doimiy tekshirib
kelinsa, unda darslikning fandagi y l k rsatuvchi sifatidagi obr si
sib boradi.
Psixologiya qitish metodikasi bilan bo liqlikda darslik haqida
aytilishi kerak b lgan asosiy fikrlar bu birinchi kurs talabasining
darslikni zi bilan ishlash metodikasi bilan tanishtirish; uni qanday
qish kerak, yodlab olish va takrorlashga rganib qolmasligi zarurdir.
Talabaning darslik bilan ishlash metodikasiga qitish uchun bir
tomondan radikal, lekin amaliy vosita mavjud. Darslik matnini
rganishga quv topshiri i asosiy hisoblanadi. (N.G.Danri
tomonidan z vaqtida «mantiqiy topshiriq» deb atalgan). Bunday
topshiriq juda oddiy tuziladi: darslik matnni qib borib, qituvchi,
talaba, quvchi ham uning mazmunini anglab yetishi, qituvchining
mulohazalarini mantiqiy tushunishi, demak fanning zini mantiqiy
fikrlashni talab etuvchi savollarni ifoda etadi.
Topshiriqning savollari darslik chegarasidan chiqish va darhol
dastlabki manba kitobga murojaat etishga ham moijallangan b lishi
mumkin.
Fikrimizni misollar asosida davom ettiramiz. R.S.Nemovning
darsligida birinchi kitobida quyidagilar ifodalab berilgan. «Psixik
jarayonlar idrok etish diqqat, tasawur, xotira, fikrlash, nutq har
qanday inson faoliyatining muhim komponentlari kabi ishtirok etadi»
va muallif tomonidan ular «faoliyat va bilish jarayonlari psixologiyasi»
nomli boiimiga kiritilgan. A.V.Petrovskiy rahbarligi ostidagi
«Umumiy psixologiya» darsligida (1976) idrok etish jarayonlari shaxs
psixologiyasiga taalluqli sifatida qaraladi va «shaxsning idrok etish»
nomli boiimiga kiritilgan. Ikkala matnni rganib chiqing va savolga
javob bering: nima uchun bir vaqtda jarayonlar faoliyat
psixologiyasida, boshqa vaziyatda esa shaxs psixologiyasida rganiladi.
Psixologiyada mavjud boigan faoliyatli va shaxsiy yondashishlarni
hisobga olib, ushbu holatda bu variantlarning qaysi biri sizning
fikringizga t riroq boiadi. Balki ikkita yondashish ham bir xilda
t ridir, (boshqa manbalarga qarang) z javobingizni asoslab bering.
«Shaxs psixologiya»si b limida turli muammolar shaxsning xislat
va xususiyatlari doir bilimlarni rganadilar. Misol uchun R.S.Nemov
Psixologiya nomli kitobida hatto oltitasini ya'ni qobiliyat, xarakter,
iroda, his-hayajon, motivatsiya hisoblab chiqadi. «Umumiy
psixologiya» A.V.Petrovskiy rahbarligida darsligida ular faqatgina
161
uchta temperament, xarakter, qobiliyat bu yerda motivatsiya ham
shaxs xususiyatlariga kiritilgan, lekin faqat uning foaliyati bilan
bo liqlikda iroda va his-hayajonlari, sezgilarni esa faoliyat
xususiyatlariga kiritilgan. Bu ikki variantning qaysi birini siz t ri deb
hisoblaysiz. Balki ular asosida yangi loyihani yaratish mumkinligi
haqida sizda fikr bordir. Bu savollarni yanada t laroq rganib
chiqish uchuri boshqa adabiyotlarni diqqat bilan qib chiqing.
AN.Leontevning «Faoliyat, ong, shaxs* ACAslomovning «Shaxs
psixologiyasi* (M. 1990) monografiyalari bilan tanishib chiqing.
R.S.Nemovning Psixologiya darsligidagi xotira fikrlash yoki nutq
haqidagi boblarini diqqat bilan qib chiqing va savollarga javob
bering:
a) k pchilik tadqiqotchilar xotira qonuniyatlarini rganlar va
ular asosan yaxshi ma'lumotdir, lekin nima uchun yod olis^h qitish
uchun yetarli emas deb hisoblanadi. Agarda yod olish zararli b lsa,
unda nirha uchun xotira qonuniyatlarini rganish kerak;
b) «Nutqsiz fikrlash* jarayoni b lishi mumkinmi? Nima uchun?
Mumkin b lsa unda misol keltiring;
d) fikrlash va nutq, nutq bu fikrni tashqi ifodasi yoki «baland
ovoz» (yozma bayon etilgan fikr — bu ham nutqdir). Insonning
hayotda bir fikr b lib, u boshqa narsa haqida gapirishini siz qanday
tushunasiz? Shunday holatlarda nutqning fikrlash bilan bo liqligi
namoyon b lishini va nutqda hali 'fikrda b lmagan narsa
b lmasligini yoki nimani ylasa sha haqida fikr yuritishni isbotlab
bering. Darslikni qish — mustaqil bilim olishning muhim qismidir.
Agarda ba'zi talabalar bu ishni yagona kerak b lgan ish deb
hisoblashlari uchun quv yurtlari amaliyotida uchraydigan talabalar
bilimlariga rasmiyatchilik munosabati oqibatida yuzaga kelgan
yanglishish hisoblanadi. Mustaqil bilim olishda darslikning rni
muhim lekin, barchasi ham emas, u fanni rganishda darslikning
kerakli vazifalari bilan cheklanganligidir.
Darslikning asosiy vazifasi quv fani dasturiga binoan zlashtirish
kerak b lgan bilim, malaka va k nikmalar tizimiga quvchini
(talabani) y naltirishdir. Darslikda ushbu fanning mazmunini tashkil
etuvchi ilmiy qoidalarni chuqurligi va amaliyligi bilan y naltirmaydi,
balki fanning asosiy tushunchalari va kategoriyalarini k rsatadi.
Ularning paydo b lishi va ilmiy fanda foydalanishi tarixi haqida
hamda atrof-dunyoni tushuntirish uchun ularni ahamiyati haqida
qisqacha ma'lumotlar beradi.
Ayniqsa ushbu ilmiy sohada mutaxassis b luvchi talaba, misol
uchun b lajak muttaxassislik mazmunini tushunish juda zarur, lekin
bu diradagi bilimlar yetarli emasligi bilan belgilanadi. U darslikdan eng
qisqa va eng kerakli ma'lumotlarni olgandan s ng uning ilmiy
162
qoidalarini yanada chuqurroq rganishi va zlashtirishi talab etiladi.
Bu ilmiy qoidalarni chuqur rganish esa birinchi manbalarni
psixologiya muammolarini rgatuvchi, psixikaning faolligini qonun va
qonuniyatlarini aniqlovchi olim-psixologlarning asarlaridan rganish
mumkindir. Darslik talabani ma'lum ilmiy y nalishlarda asosiy
maktablarning nomlari va ularning muallifiarini k rsatuvchi
y lboshlovchi sifatida xizmat qiladi.
Darslikning ikkinchi vazifasi ushbu fan b yicha majburiy bilimlar
doirasining belgilab berilishi hisoblanadi. Ularning kelib chiqishini
chuqur ochib berish va t la isbotlashga harakat qilmaydi. Talabaning
vazifasi tavsiya etilgan ilmiy adabiyotlardan zi tushunib olishi va
darslikda y q narsani bilib olishi uchun ularni ma'lumot sifatida
qabul qilishdir. Boshqacha qilib aytganda darslik agarda shartli
ravishda gapiradigan b lsak, uning chuqurligi b yicha emas
«kengligi» b yicha quv fani muammosida aniq y lni k rsatadi.
Darslik yodlab olish uchun m ljallangan emas, lekin masalalarni
qisqacha bayon etilishi sababli u yoki bu b lim va paragraf, tushuncha
yoki kategoriyalami oxirigacha tushunmay esda olib qolinadi.
Mantiqsiz yodlab olmaslik uchun matn b yicha konspekt tuzish
davomida daftari chetida qaysi tushuncha oxirigacha tushunarli
b lmay qolganining belgilab borishi kerak. Bunday yozuvlarni amalga
oshirib borish rasmiyatchilik emas, chunki bilimlarni zlashtirish,
psixologik qonuniyatlar nuqtayi nazaridan u fikrlash amallaridan iborat
b ladi, bu yerda fikrlash amallarining hatto uchtasi mavjud: ylash,
xulosa chiqarish, fikrlash qiganlarini tushunib olish uchun mavjud
bilimlari yetarli emas, degan xulosa va nihoyaf tushunmagan savolga
albatta javob topishlik fikri bilan yozib borish asosida zlashtirishga
y l esa ma'lumki fikrlash orqali boradi. Shunday qilib darslik
talabaning ma'ruzada olingan bilimlarini chuqurlashtirib, ravshan-
lashtirib boradi va bir vaqtning zida rganilayotgan masalalarda
tavsiya etilgan adabiyotlardan rganishga undaydi. Shu bilan birga
asosiy qoidani esdan chiqarish kerak emas, yangi ilmiy tushunchalar
bilan tanishayotgan hollarda ular hayotda nimani anglashini tushunib
olish uchun ularga mos faktlarni atrofdagi odamlar psixikasidan izlash
va topish kerak.
Talaba tomonidan darslikni t ri qib borish yanada t laroq
ilmiy asosda axborotlarni tavsiya etilgan adabiyotlardan izlashga
y naltirish kerak. Darslikning bunday y naltiruvchi ta'sir k rsatishi
faqatgina adabiyotlarning keyingi 'rganishlariga sabab b lib qolmay,
balki, bunday rganishning y naltiruvchi asosi b lib xizmat qiladi.
Tavsiya etilgan ilmiy adabiyotlarni qish bu fanni haqiqiy
zlashtirishni ta'minlovchi talabaning mustaqil qish tizimining
asosiy tashkiliy qismidir, b lajak kasbiy ishlariga mustahkam ilmiy
163
asos yaratadi. Albatta, qish deganda uni oddiy tushunilmaydi. Ilmiy
adabiyotlarni qish har doim ham badiiy adabiyotlarni qishdan
qiyinroqdir. Undagi turmush k rinishlari obrazlari k pincha t la
asoslarsiz, chunki fan sifatidagi mutaxassislarning barchasi tushunarli
aniq qilib ilmiy xulosalar beriladi. Misol uchun psixologiyaning
dastlabki kategoriyasi, predmeti, faoliyati hisoblanadi. Ma'lumki bu
qoidani umumiy tanlanishi bilan birga uning mazmuni k pincha
turlicha k rinishda b ladi. Bu kategoriyani tushunish qandayligi
k rsatilgan. Keltirilgan fikrlardan birinchi kurs talabasiga albatta gap
nima haqida borayotganini tushunib olish qiyindir. «Ma'lum» deganda
biz birinchi kurs talabalarini emas olim psixologlarni nazarda tutib
aytamiz, lekin turlicha tushuniladi deganimiz ular t risidadir lekin,
bu erda gap psixologik fanning boshlan ich kategoriyasi sifatida
predmeti, faoliyati haqida bormoqda, bu t risida talaba bilishi
lozim. Ammo bu parchadan k rinib turibdiki, ilmiy kitobni qishning
zi aytilgan fikrning mazmunini tushunish uchun yetarli emas.
Bunday holatlarrda qituvchi yordam berishi kerak, u talabaning
ongida asosiy ilmiy tushunchalarni shakllantirishi va ularni
ma'ruzalarda amaliy mash ulotlar va konsultatsiyalarda amalga
oshiradi.
Talaba kitobni rganayotganda u albatta bir alohida muhim
kerakli fikrni qishda t xtatib, aytilgan iboraning mazmunini
tushuntirmay betlar va b limlardah izlab topishga harakat qilmay
qishda davom etaveradi, lekin ilmiy qoidani tushunib olish uchun u
baribir k p urinishi kerak b ladi. Bundan tashqari, adabiyotni jiddiy
qiganda kursning * navbatdagi mavzularini tushunishga uning
intellektual tayyorgarligi b lishi ilmiy asar muallifi fikrlaridan nazariy
tushunchalarini bilishi lozim.
Ilmiy adabiyotlarni rganish uslubi b yicha bir necha eslatmalar:
Dostları ilə paylaş: |