F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Uchinchidan
| Ikkinchidan, darslik asosiy ilmiy kategoriyalarning mazmunini
ularning muhim zaro bo liqliklarida va zaro aloqadorliklarida bir- biriga b ysunilishini bayon etadi. Bu yerda yanada kengroq tushuncha va kategoriyalar va tor doiralardagilarni (tor xususiy, alohida) z ichiga oladi va ular ifoda etiladigan predmet va hodisalarni rganish uchun metodologik asos b lib xizmat qiladi. Uchinchidan, darslik bilan bir vaqtda quv fanining butun ilmiy mazmunini t la ochib berishi mumkin deb b lmaydi, balki asosiy y nalishni k rsatadi. Undan foydalanib fanni yanada keng va chuqurroq rganiladi. Darslik shu mazmunda hodisalarga ushbu fanda beriladigan tushuntirishlarga yanada chuqurroq kirib borishga y l k rsatuvchi b lib xizmat qiladi. Bu aytilgan gaplarning barchasi albatta har qanday qituvchi uchun taalluqlidir, lekin shunga qaramasdan qituvchining faoliyatida va talabaning quv faoliyatidagi roli haqida yana bir bor ylab k rish foydali b ladi. qituvchi va talaba tomonidan rolini baholash nuqtayi nazarlaridan bir xil emas, ba'zida esa qarama-qarshi jarayon 159 sifatida e'tirof etadilar. K pchilik talabalar darslikka ortiqcha baho beradilar. Uni bilishlarning yagona manbayi deb hisoblaydilar. Shuning uchun ma'ruzalarni yozib bormaydilar, imtihon topshirish uchun hamma narsa bor deb kitobga ishonadilar. Boshqa talabalar bilim olishning asosiy manbayi ma'ruza materiallari ya'ni boshqa darsliklardan olingan ma'Iumotlar bilan t ldirilgan va rivojlantirilgah ma'ruzalar deb hisoblaydilar. Ular ilmiy haqiqatni boshqa joylardan izlamaydilar. Xususan, ilmiy psixologik bilimlar dastlabki manbayi hisoblangan tavsiya etilgan ilmiy adabiyotlardan foydalanmaydilar. Ular darslik yuqori baholab uning asosida imtihon topshirishga erishilayotgan ekan uni fan b yicha yetarli manba sifatida hisoblab xato qiladilar. Lekin shuni ham aytish kerakki, talaba psixologlarning bir qismi b lajak kasbiy faoliyatida foydali b ladigan ilmiy bilimlar sohasi sifatida psixologiya bilan jiddiy qiziqadilar va iloji boricha k proq maxsus psixologik adabiyotlarni qishga harakat qiladilar. Shunday qilib, talabalarning baholashjari b yicha-darslik bu deyarli barchasi ilmiy bilimlarni mujassamlashtiradi va ular k proq unga ishonib munosabatda b Iadilar. qutuvchi nuqtayi-nazaridan darslik albatta butun fan emas, balki bu birinchi po onadir. Darslikdan faqatgina ilmiy psixologiya bilan jiddiy shu ullanishdan boshlanadi, ya'ni uni haqiqiy egallash, psixologiya b yicha maxsus ilmiy adabiyotlarni chuqur t la va qiziqib rgangandagina mumkin b ladi. Lekin majburiy va ilmiy bilimlarning boshlan ich manbayi sifatida va faqatgina darslik orqali rganilishi zarur b lgan talabalarga «katta fan» y lini k rsatuvchi sifatida zarurdir. Ammo talabaning quv faoliyatida darslikni rni va zining bunday tushunishda alohida pedagogik ishlarni talab etadi. Psixologiyani qitish metodikasi ana shu haqida fikr ilgari surilishi mumkin. Bu yerda fikr nima haqida borishi mumkin. Birinchi navb *da birinchi kurs boshlanishida darslik mazmunini olim-psixologlarhing nazariy va amaliy ishlari mazmunini funksional bo liqligini k rsatish, bilan psixologik adabiyotlarni mustaqil rganish metodlari va usullari haqida talabalar bilan maxsus mash ulot tkazish zarurligidan iborat. Bunday : mash ulotlardan maqsad psixologik munosabatlar bilan ihsbn qalbi sirlarini tushuntiruvchi nozik va aqliy tajribalar bilan qiziqtirishdir. Talabalarda psixik hodisalar haqida zlari qib chiqishi va tushunib olish, mustahkamlash istagini uy otishdan iborat. Ular ilmiy psixologik adabiyotlardan juda k plab qizqarli va foydali ma'lumotlarni olish mumkinligini tushunganlarida faqat darslik va ma'ruzalar bilangina cheklanmaydilar. 160 Bunday maxsus mash ulotlardan tashqari doim ma ruza yoki guruhiy mash ulotlarida darslikda qisqa bayon etilgan bilimlarni nazariy holda olishning ilmiy asarlarida yangi t la va juda tushunarli qilib ochib k rsatilishini namoyon etib berishi kerak. Agar darslikning mazmuni bilan unga mash ulotlarining dastlabki manbayi b lgan ilmiy kitoblar va maqolalar rtasida bo liqlikni doimiy tekshirib kelinsa, unda darslikning fandagi y l k rsatuvchi sifatidagi obr si sib boradi. Psixologiya qitish metodikasi bilan bo liqlikda darslik haqida aytilishi kerak b lgan asosiy fikrlar bu birinchi kurs talabasining darslikni zi bilan ishlash metodikasi bilan tanishtirish; uni qanday qish kerak, yodlab olish va takrorlashga rganib qolmasligi zarurdir. Talabaning darslik bilan ishlash metodikasiga qitish uchun bir tomondan radikal, lekin amaliy vosita mavjud. Darslik matnini rganishga quv topshiri i asosiy hisoblanadi. (N.G.Danri tomonidan z vaqtida «mantiqiy topshiriq» deb atalgan). Bunday topshiriq juda oddiy tuziladi: darslik matnni qib borib, qituvchi, talaba, quvchi ham uning mazmunini anglab yetishi, qituvchining mulohazalarini mantiqiy tushunishi, demak fanning zini mantiqiy fikrlashni talab etuvchi savollarni ifoda etadi. Topshiriqning savollari darslik chegarasidan chiqish va darhol dastlabki manba kitobga murojaat etishga ham moijallangan b lishi mumkin. Fikrimizni misollar asosida davom ettiramiz. R.S.Nemovning darsligida birinchi kitobida quyidagilar ifodalab berilgan. «Psixik jarayonlar idrok etish diqqat, tasawur, xotira, fikrlash, nutq har qanday inson faoliyatining muhim komponentlari kabi ishtirok etadi» va muallif tomonidan ular «faoliyat va bilish jarayonlari psixologiyasi» nomli boiimiga kiritilgan. A.V.Petrovskiy rahbarligi ostidagi «Umumiy psixologiya» darsligida (1976) idrok etish jarayonlari shaxs psixologiyasiga taalluqli sifatida qaraladi va «shaxsning idrok etish» nomli boiimiga kiritilgan. Ikkala matnni rganib chiqing va savolga javob bering: nima uchun bir vaqtda jarayonlar faoliyat psixologiyasida, boshqa vaziyatda esa shaxs psixologiyasida rganiladi. Psixologiyada mavjud boigan faoliyatli va shaxsiy yondashishlarni hisobga olib, ushbu holatda bu variantlarning qaysi biri sizning fikringizga t riroq boiadi. Balki ikkita yondashish ham bir xilda t ridir, (boshqa manbalarga qarang) z javobingizni asoslab bering. «Shaxs psixologiya»si b limida turli muammolar shaxsning xislat va xususiyatlari doir bilimlarni rganadilar. Misol uchun R.S.Nemov Psixologiya nomli kitobida hatto oltitasini ya'ni qobiliyat, xarakter, iroda, his-hayajon, motivatsiya hisoblab chiqadi. «Umumiy psixologiya» A.V.Petrovskiy rahbarligida darsligida ular faqatgina 161 uchta temperament, xarakter, qobiliyat bu yerda motivatsiya ham shaxs xususiyatlariga kiritilgan, lekin faqat uning foaliyati bilan bo liqlikda iroda va his-hayajonlari, sezgilarni esa faoliyat xususiyatlariga kiritilgan. Bu ikki variantning qaysi birini siz t ri deb hisoblaysiz. Balki ular asosida yangi loyihani yaratish mumkinligi haqida sizda fikr bordir. Bu savollarni yanada t laroq rganib chiqish uchuri boshqa adabiyotlarni diqqat bilan qib chiqing. AN.Leontevning «Faoliyat, ong, shaxs* ACAslomovning «Shaxs psixologiyasi* (M. 1990) monografiyalari bilan tanishib chiqing. R.S.Nemovning Psixologiya darsligidagi xotira fikrlash yoki nutq haqidagi boblarini diqqat bilan qib chiqing va savollarga javob bering: a) k pchilik tadqiqotchilar xotira qonuniyatlarini rganlar va ular asosan yaxshi ma'lumotdir, lekin nima uchun yod olis^h qitish uchun yetarli emas deb hisoblanadi. Agarda yod olish zararli b lsa, unda nirha uchun xotira qonuniyatlarini rganish kerak; b) «Nutqsiz fikrlash* jarayoni b lishi mumkinmi? Nima uchun? Mumkin b lsa unda misol keltiring; d) fikrlash va nutq, nutq bu fikrni tashqi ifodasi yoki «baland ovoz» (yozma bayon etilgan fikr — bu ham nutqdir). Insonning hayotda bir fikr b lib, u boshqa narsa haqida gapirishini siz qanday tushunasiz? Shunday holatlarda nutqning fikrlash bilan bo liqligi namoyon b lishini va nutqda hali 'fikrda b lmagan narsa b lmasligini yoki nimani ylasa sha haqida fikr yuritishni isbotlab bering. Darslikni qish — mustaqil bilim olishning muhim qismidir. Agarda ba'zi talabalar bu ishni yagona kerak b lgan ish deb hisoblashlari uchun quv yurtlari amaliyotida uchraydigan talabalar bilimlariga rasmiyatchilik munosabati oqibatida yuzaga kelgan yanglishish hisoblanadi. Mustaqil bilim olishda darslikning rni muhim lekin, barchasi ham emas, u fanni rganishda darslikning kerakli vazifalari bilan cheklanganligidir. Darslikning asosiy vazifasi quv fani dasturiga binoan zlashtirish kerak b lgan bilim, malaka va k nikmalar tizimiga quvchini (talabani) y naltirishdir. Darslikda ushbu fanning mazmunini tashkil etuvchi ilmiy qoidalarni chuqurligi va amaliyligi bilan y naltirmaydi, balki fanning asosiy tushunchalari va kategoriyalarini k rsatadi. Ularning paydo b lishi va ilmiy fanda foydalanishi tarixi haqida hamda atrof-dunyoni tushuntirish uchun ularni ahamiyati haqida qisqacha ma'lumotlar beradi. Ayniqsa ushbu ilmiy sohada mutaxassis b luvchi talaba, misol uchun b lajak muttaxassislik mazmunini tushunish juda zarur, lekin bu diradagi bilimlar yetarli emasligi bilan belgilanadi. U darslikdan eng qisqa va eng kerakli ma'lumotlarni olgandan s ng uning ilmiy 162 qoidalarini yanada chuqurroq rganishi va zlashtirishi talab etiladi. Bu ilmiy qoidalarni chuqur rganish esa birinchi manbalarni psixologiya muammolarini rgatuvchi, psixikaning faolligini qonun va qonuniyatlarini aniqlovchi olim-psixologlarning asarlaridan rganish mumkindir. Darslik talabani ma'lum ilmiy y nalishlarda asosiy maktablarning nomlari va ularning muallifiarini k rsatuvchi y lboshlovchi sifatida xizmat qiladi. Darslikning ikkinchi vazifasi ushbu fan b yicha majburiy bilimlar doirasining belgilab berilishi hisoblanadi. Ularning kelib chiqishini chuqur ochib berish va t la isbotlashga harakat qilmaydi. Talabaning vazifasi tavsiya etilgan ilmiy adabiyotlardan zi tushunib olishi va darslikda y q narsani bilib olishi uchun ularni ma'lumot sifatida qabul qilishdir. Boshqacha qilib aytganda darslik agarda shartli ravishda gapiradigan b lsak, uning chuqurligi b yicha emas «kengligi» b yicha quv fani muammosida aniq y lni k rsatadi. Darslik yodlab olish uchun m ljallangan emas, lekin masalalarni qisqacha bayon etilishi sababli u yoki bu b lim va paragraf, tushuncha yoki kategoriyalami oxirigacha tushunmay esda olib qolinadi. Mantiqsiz yodlab olmaslik uchun matn b yicha konspekt tuzish davomida daftari chetida qaysi tushuncha oxirigacha tushunarli b lmay qolganining belgilab borishi kerak. Bunday yozuvlarni amalga oshirib borish rasmiyatchilik emas, chunki bilimlarni zlashtirish, psixologik qonuniyatlar nuqtayi nazaridan u fikrlash amallaridan iborat b ladi, bu yerda fikrlash amallarining hatto uchtasi mavjud: ylash, xulosa chiqarish, fikrlash qiganlarini tushunib olish uchun mavjud bilimlari yetarli emas, degan xulosa va nihoyaf tushunmagan savolga albatta javob topishlik fikri bilan yozib borish asosida zlashtirishga y l esa ma'lumki fikrlash orqali boradi. Shunday qilib darslik talabaning ma'ruzada olingan bilimlarini chuqurlashtirib, ravshan- lashtirib boradi va bir vaqtning zida rganilayotgan masalalarda tavsiya etilgan adabiyotlardan rganishga undaydi. Shu bilan birga asosiy qoidani esdan chiqarish kerak emas, yangi ilmiy tushunchalar bilan tanishayotgan hollarda ular hayotda nimani anglashini tushunib olish uchun ularga mos faktlarni atrofdagi odamlar psixikasidan izlash va topish kerak. Talaba tomonidan darslikni t ri qib borish yanada t laroq ilmiy asosda axborotlarni tavsiya etilgan adabiyotlardan izlashga y naltirish kerak. Darslikning bunday y naltiruvchi ta'sir k rsatishi faqatgina adabiyotlarning keyingi 'rganishlariga sabab b lib qolmay, balki, bunday rganishning y naltiruvchi asosi b lib xizmat qiladi. Tavsiya etilgan ilmiy adabiyotlarni qish bu fanni haqiqiy zlashtirishni ta'minlovchi talabaning mustaqil qish tizimining asosiy tashkiliy qismidir, b lajak kasbiy ishlariga mustahkam ilmiy 163 asos yaratadi. Albatta, qish deganda uni oddiy tushunilmaydi. Ilmiy adabiyotlarni qish har doim ham badiiy adabiyotlarni qishdan qiyinroqdir. Undagi turmush k rinishlari obrazlari k pincha t la asoslarsiz, chunki fan sifatidagi mutaxassislarning barchasi tushunarli aniq qilib ilmiy xulosalar beriladi. Misol uchun psixologiyaning dastlabki kategoriyasi, predmeti, faoliyati hisoblanadi. Ma'lumki bu qoidani umumiy tanlanishi bilan birga uning mazmuni k pincha turlicha k rinishda b ladi. Bu kategoriyani tushunish qandayligi k rsatilgan. Keltirilgan fikrlardan birinchi kurs talabasiga albatta gap nima haqida borayotganini tushunib olish qiyindir. «Ma'lum» deganda biz birinchi kurs talabalarini emas olim psixologlarni nazarda tutib aytamiz, lekin turlicha tushuniladi deganimiz ular t risidadir lekin, bu erda gap psixologik fanning boshlan ich kategoriyasi sifatida predmeti, faoliyati haqida bormoqda, bu t risida talaba bilishi lozim. Ammo bu parchadan k rinib turibdiki, ilmiy kitobni qishning zi aytilgan fikrning mazmunini tushunish uchun yetarli emas. Bunday holatlarrda qituvchi yordam berishi kerak, u talabaning ongida asosiy ilmiy tushunchalarni shakllantirishi va ularni ma'ruzalarda amaliy mash ulotlar va konsultatsiyalarda amalga oshiradi. Talaba kitobni rganayotganda u albatta bir alohida muhim kerakli fikrni qishda t xtatib, aytilgan iboraning mazmunini tushuntirmay betlar va b limlardah izlab topishga harakat qilmay qishda davom etaveradi, lekin ilmiy qoidani tushunib olish uchun u baribir k p urinishi kerak b ladi. Bundan tashqari, adabiyotni jiddiy qiganda kursning * navbatdagi mavzularini tushunishga uning intellektual tayyorgarligi b lishi ilmiy asar muallifi fikrlaridan nazariy tushunchalarini bilishi lozim. Ilmiy adabiyotlarni rganish uslubi b yicha bir necha eslatmalar: Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|