Fan: Shahar muxandislik tarmoqlari Mavzu: Ko’cha yo’l tarmog’iga muxandislik tizimini joylashtirish

Toshkent Arxitektura- qurilish unversiteti Arxitektura fakulteti Shaharsozlik kafedrasi

Fan: Shahar muxandislik tarmoqlari

Mavzu:Ko’cha yo’l tarmog’iga muxandislik tizimini joylashtirish

Bajardi: No’monov.M

Tekshirdi: O’rinov.M

REJA Kirish Asosiy qism 1. Muhandislik tarmog’larini joylashtirish usullari 2. Chet el tajribalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Muhandislik kommunikatsiyalari - bu suyuqliklar, gazlarni tashish va energiya uzatishga mo'ljallangan texnologik qurilmalar joylashgan chiziqli inshootlar. Ularni ikki guruhga bo'lish mumkin: yer osti va yer usti kommunikatsiyalari. Sinonimlar sifatida ular shuningdek, muhandislik tarmoqlari deb nomlanadi va individual kommunikatsiyalar marshrutlar yoki qistirmalar deb nomlanadi.
Yerosti kommunikatsiyalari quvur liniyalari, kabel liniyalari va kollektorlardan iborat.
Muhandislik kommunikatsiyalari yotqizilgan hududni tartibga solish xususiyati asosan ularning joylashuvi va texnologik aloqalarining xususiyatlarini belgilaydi.
Zamonaviy shaharlarning hududlari asosan er ostidan yotqizilgan muhandislik kommunikatsiyalari tizimi bilan to'yingan. Shahar kommunal xizmatlarining joylashishi shahar hududining kattaligi va konfiguratsiyasi, binolarning zichligi va qavatlar soni, shahar (qishloq) shahar xo'jaligining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi.
Yer osti kommunikatsiyalari quvurlarni, kabel tarmoqlarini, kollektorlarni yerga yotqizishni o'z ichiga oladi.
Quvurlar- Bu suv ta'minoti, kanalizatsiya, gaz ta'minoti, markazlashtirilgan isitish, drenaj, neft va gaz quvurlari tarmoqlari va quvurlar orqali turli xil tarkibni tashish uchun mo'ljallangan boshqa qistirmalar.
Kabel tarmoqlari - Ular kuchlanish va maqsadga muvofiq: yuqori kuchlanishli tarmoqlar, elektrlashtirilgan transport vositalari, ko'cha yoritgichlari; zaif o'yinchoq tarmoqlari (telefon, radio va televizor). Tarmoqlar 1 m gacha chuqurlikda yotqizilgan kabellardan, transformator tarqatish shkaflaridan iborat.
Kollektorlar- nisbatan katta o'lchamdagi (1,8 dan 3,0 gacha) dairesel yoki to'rtburchaklar kesimdagi yer osti inshootlari. Ularga bir vaqtning o'zida turli maqsadlar uchun quvurlar va kabellar yotqizilgan.

Suv quvurlari ichimlik, maishiy, veterinariya va yong'in ehtiyojlarini ta'minlaydi va suv ta'minoti stantsiyalari va suv ta'minoti tarmoqlaridan iborat. Suv ta'minoti tarmog'i magistral va tarqatish tarmoqlariga bo'linadi. Magistral tarmoq (quvurlarning diametri 400 - 900 mm) butun maydonlarni suv bilan ta'minlaydi va undan chiqadigan tarqatish tarmog'i uylarni va sanoat korxonalarini suv bilan ta'minlaydi. Ushbu tarmoq quvurlari diametri 200 - 400 mm, uylarga kirish joylari - 50 mm. Suv ta'minoti tarmoqlarining ishlashini tartibga solish uchun ularga armatura o'rnatiladi - valflar, rozetkalar, kranlar va boshqalar armaturaga kirish uchun quduqlar ajratilgan.
Kanalizatsiya chiqindilarni va ifloslangan suvlarni tozalash inshootlariga va eng yaqin suv havzalariga olib chiqilishini ta'minlaydi. Kanalizatsiya tarmog'i quyma temir va temir-beton quvurlar, tekshirish va tushirish quduqlari, binoning pastga tushirilgan qismlari uchun nasos stantsiyalari va boshqa inshootlardan iborat. Quvurlar diametri 150 dan 400 mm gacha.

Drenaj yer osti suvlarini yig'ish uchun ishlatiladi. Ular diametri 200 mm gacha bo'lgan teshikli beton, seramika, asbest-sement quvurlaridan iborat.
Gaz quvurlari gazni tashish uchun xizmat qiladi. Ular asosiy (po'lat quvurlarning diametri 1600 mm gacha) va tarqatishga bo'linadi. Gaz quvurlari stantsiyalar va omborxonalardan o'tish yo'llari bo'ylab rivojlanish joylariga qadar uzatiladi. Ulardan binolar va inshootlarga kirish joylari mavjud. Ushbu tarmoqlar yer sathidan yotqizish chuqurligi 0,8-1,2 m.Gaz truboprovodlarida o'chirish klapanlari, kondensat tutqichlari, burun quvurlari, bosim regulyatorlari va boshqalar o'rnatiladi.
Issiqlik ta'minoti tarmoqlari turar joy, jamoat va ishlab chiqarish binolarini issiqlik va issiq suv bilan ta'minlash. Issiqlik ta'minoti mahalliy (individual qozonxonalardan) va markazlashgan (issiqlik va elektr stantsiyalaridan), suv va bug’ hisoblanadi. Issiqlik to'g'ridan-to'g'ri besleme quvurlari orqali etkazib beriladi (harorat 120-150 ° C), qaytib keladigan quvurlar orqali manbaga qaytariladi (harorat 40-70 ° C). Issiqlik ta'minoti tarmoqlari metall izolyatsiya qilingan quvurlardan iborat; kameralarga joylashtirilgan vanalar; havo va drenaj valflari, kondensatsiya moslamalari, kengaytiruvchi bo'g'inlar. Quvurlarning diametri 400 mm ga etadi. Ular temir-beton namunalarida er ostiga yotqiziladi va massa zich bo'lsa, quvurlar to'g'ridan-to'g'ri binolarning podvallari orqali olib boriladi.
Yer osti kommunal tarmoqlari shahar infratuzilmasining muhim elementi hisoblanib, shahar aholisi uchun komfort sharoit va qulaylikni ta'minlaydi. Kommunal tarmoqlar iste’molchilar uchun uzluzksiz va bir maromda xizmat qilishi lozim, buning uchun muhandislik kommunikatsiyalarini yer ostidan o’tkazayotgan vaqtda talab qilingan darajada ehtiyot choralari ko’rilishi, tarmoqlar uchun ishlatilayotgan materiallar tarkibi va xossalari o’rganilishi lozim. Muhandislik tarmoqlari shahar aholisi, sanoat va transportini quyidagi manbalar bilan ta'minlaydi:
gaz (gaz quvuri);
suv (suv ta'minoti);
issiqlik (issiqlik quvuri);
elektr energiyasi (elektr kabellari);
telefon, televizion kabellar-aloqa kabellari;
Shuningdek, muhandislik tarmoqlari shahar ko'chalari va yo'llaridan (drenajlar) yomg'ir, erigan qor suvlari, texnik suvlarni yer osti muhandislik kanalizatsiya tarmoqlari orqali tozalash inshootiga yoki oqova suvlarni tashlash joylariga olib chiqib ketish, shuningdek kanalizatsiya tizimi orqali ishlab chiqarish chiqindilarini korxonalardan va maishiy-xo’jalik chiqindilarni olib chiqarib tashlashni ta'minlashi kerak. Muhandislik tarmoqlarini joylashtirish bilan bog'liq barcha jihatlar QMQ 2.04.02-19 da keltirilgan.
Barcha kommunikatsiyalar ko'chaning qatnov qismidan tashqarida joylashgan bo'lishi kerak, chunki bunday holatda ularni ta'mirlash transport vositalari harakatiga jiddiy xalaqit beradi, shuningdek, yo'llarni ochish va keyinchalik tiklash katta iqtisodiy xarajatlarni talab qiladi, buning oldini olish mumkin. Ko'chalarning ajratuvchi chiziqlari ostida va piyodalar yo'laklari ostida aloqa va muhandislik tarmoqlarini o'rnatish ham ma’lum miqdorda muhandislik tarmoqlarini shikastlanishdan asraydi.
Yer osti injenerlik tarmoqlarining bino poydevori tarafldan ko'chaning o'q chizig'iga qarab pag'onama-pag'ona chuqurlashib borish tartibi: 1—kuchsiz tok kabeli; 2—telefon aloqasi kabeli; 3—kuchlanishli kabel; 4—isitish quvuri; 5—gaz quvuri; 6—ichimlik suv quvuri; 7—oqova suv quvuri.
Shuningdek, kommunal tarmoqlar yo’lning qatnov qismi ostida joylashgan taqdirda:

• yo'l qoplamalarining ishlash xususiyatlari yomonlashadi;
• yo'l qoplamalarining xizmat qilish muddati kamayadi;
• qo'shni hududlarning sanitariya sharoitlari yomonlashadi;
• o'tkazish qobiliyati pasayadi va natijada transport oqimining tezligi pasayadi.

Yuqoridagi muammolar yuzaga kelishi mumkin bo'lgan pasayishlar tufayli yo'l ostidagi yer osti kommunal tarmoqlari joylashgan taqdirda turli xil muammolar paydo bo'ladi va cho'kish holatida, zichlik, tekislik va qoplamaga yopishish mos ravishda buziladi, shuningdek qoplamaning yoriqlari va deformatsiyalari paydo bo'lishi mumkin.

Ushbu muammolar o’rganilganda muhandislik tarmoqlarini yer ostida joylashtirish vaqtida kamchiliklar mavjudligi ushbu kamchiliklarni esa muhandislik tarmoqlarini himoya qatlamlari orqali joylashtirish yo’llarda yuzaga keladigan buzilish holatlarini bartaraf etish uchun ancha samarali usul hisoblanadi.
Biz kommunal tarmoqlarni joylashtirishning umumiy tamoyillarini birlashtiramiz va ularni quyidagi shaklda yozamiz:

• yer osti tarmoqlari ekspluatatsiya va ta'mirlash yo'l qoplamalari va yashil maydonlarga minimal zarar yetkazishi uchun joylashtirilishi kerak;
• binolarning poydevori ostidagi tuproqning cho'kishini oldini olish uchun yer osti kommunal xizmatlarining har bir turining binolarning poydevorigacha bo'lgan minimal masofasi belgilanadi (2-15 m.);
• tarmoqlarning o'zaro zararlanishining oldini olish uchun qo'shni qistirmalarga minimal yaqinlashish tartibga solinadi (0,5-5m.);
• aloqa turlarining har biridan tramvay relslari va tunnel devorlariga minimal masofadagi chegara tartibga solinadi;

• asosiy usul: tarmoqlarning funksional maqsadiga qarab, minimal yotqizish chuqurligi tartibga solinadi, bu tuproqning muzlash chuqurligi (suv quvurlari, issiqlik quvurlari uchun muhim) va tarmoqlarning tashqi yuklardan xavfsizligi bilan belgilanadi;
• ko'chaning kengligi 60 metr va undan ortiq bo'lsa, kommunikatsiyalarni ta’mirlash imkoniyatini ko'rib chiqish kerak;
• iqtisodiy jihatdan yer osti kommunikatsiyalarini yotqizish usulini ko'rsatkichlarning eng ilg'or usuli sifatida umumiy kollektorlarda yer osti kommunal xizmatlarini birgalikda yotqizilishi ustunlik berish kerak.

Yer osti muhandislik kommunikatsiyalarini yer ostiga joylashtirish vaqtida ularni himoya qatlamlaridan foydalangan holda o’tkazish, muhandislik kommunikatsiyalarni tashqi ta’sirlarga qarshiligini oshirib va tizimning ishonchli ishlashida yordam beradi.

Kollektor 2x2.4 m o’lchamdagi yig’ma temirbeton elementlaridan tayyorlanadi. Tarmoqlarni muntazam ravishda tekshirish va ta’mirlash uchun kollektor markazida 0.8m kenlikdagi o’tish joyi qoldiriladi, kollektorning chuqurligi kollektorning yuqori qismidan kunlik yuzasiga qadar hisoblanib, tuproq 1–1.5m, kollektor ichidagi harorat yil davomida 0 C dan yuqori bo’lishi kerak. Lekin 7-10 C dan oshmasligi kerak. Kommunal va bo’ronli kanalizatsiya quvurlarini, yuqori bosimli gaz quvurlarini. Kuchlanishi 30KVt dan yuqori bo’lagan elektr kabellarini kollektorga joylashtirishga yo’l qo’yilmaydi. Ushbu yer osti tarmoqlarini umumiy kollektorga joylashtirish xavfsiz emas. Ko’p sonli elektr kabellarini yotqizish uchun maxsus kollektorlar qurilgan bo’ladi. Asosiy ko’chalarning kengligi 50-60 m dan oshganda, ko’chalarning ikkala tomoniga yer osti kommunikatsiyalar qo’yiladi.

Polsha Respublikasi. Polyak me’yorlarida yer osti injenerlik tarmoqlari asosan ko'chaning transport qatnovi qismida tagida kollektorlarda joylashtirilishi, shuning bilan birgalikda drenaj tarmoqlarini ham unda joylashtirilishi ko'zda tutilgan. Faqatgina shahar miqyosidagi tarqatuvchi tarmoqlar piyodalar qatnovi yo'lagi tagida va ayrim ko'kalamzor yo'lak-xiyobonlar tagida joylashishi belgilangan. Ushbu yo'laklarning eni 2.5 — 4 metrni tashkil etadi. Umumshahar miqyosidagi tarmoqlar: ichimlik suvi tarm og‘i, gaz tarmog‘i, isitish tarm og'i va turli kuchlanishdagi kabellar silsilasi asosan piyodalar yo‘lagi va yashilzor maydonchalar tagida joylashtiriladi. Yer osti injenerlik tarmoqlarini joylashtirilishi, ya’ni ularni qurilish chizig‘idan boshlab ko'chaning o'qi tomoniga qarab joylashtirish tartiblari quyidagicha amalga oshiriladi: aloqa kabeli, elektr kabeli, gaz quvuri, ichimlik suv quvuri, isitish quvuri, undan so'ng umumshahar miqyosiga ega bo'lgan ichimlik suv quvuri, gaz quvuri, issiqlik ta’minoti quvuri, drenaj va oqova suv kollektorlari joylashtiriladi. Bunday usulni qo'liashda ko'chaning ko'ndalang kesim o'lchami Rossiya shaharsozligida qo'llaniladigan usullarga nisbatan ko'chaning umumiy eni katta miqdorda tejaladi. Polyak m e’yorlarida belgilangan yer osti injenerlik oralig'idagi masofa har bir tarmoqlar oralig'ida yarim metrdan tejaladi

Chexiya va Slovakiya mamlakatlari shaharlarida yer osti injenerlik tarmoqlarini joylashtirilishi shahar ko'chasining enini tejashga qaratilgan bo'lib, ular shahar ko'chasi tagida 7 metrdan 27 metrgacha bo'lgan oraliqdan oshmasligi belgilab qo'yilgan. Ushbu davlatlarda ham qabul qilingan standartlar asosida yer osti muhandislik tarmoqlarining joylashishi Rossiya va Markaziy Osiyo shaharlari me’yorlariga nisbatan ko'cha enini katta miqdorda tejaydi. Shaharning qadimiy qismida esa mamlakatning belgilangan m e’yorlar standartlaridan foydalanish imkoniyati cheklangan.
Germaniya shaharsozligida yer osti injenerlik tarmoqlarini joylashtirishda kabel tarmoqlari piyodalar yo'laklari tagida umumshahar miqyosiga ega bo'lgan tarmoqlar esa belgilangan standartlarga qattiq rioya qilingan holda qurilish chizig‘idan boshlab joylashtiriladi. Mamlakatning belgilangan standartlarida turli o'lchamdagi ko'chalar ko'ndalang kesimining 10 ta turi belgilab berilgan. Shaharning ayrim ko'chalari ko'ndalang kesimlarini shakllantirishning aniq shakli belgilangan bo'lib, unda, oqova suv tarmog'i ko'chaning transport qatnovi qismi chetidan va piyodalar qatnov qismi tagidan joylashishi belgilab berilgan.
Piyodalar yo'lagi yer osti fazosida injenerlik tarmoqlarini joylashtirishning asosiy muammosi — bu iqtisodiy talablarlarning mavqei birinchi o'ringa qo'yilishidadir. Misol uchun, gaz quvurlarining eni 0,3—0,6 m. Ichimlik suvi quvurini 0,3-0,36 m, aloqa tarmog'i kabellari uchun 0,3—1,8 ni, elektr kabellari uchun 0.4—1,1 m, oqova suvi tarmog'i uchun 1.1 m qabul qilingan. Yer osti injenerlik tarmoqlarini joylashtirishdagi nemis usulining eng katta kamchiligi, bu tarmoqlami ko‘chaning transport qainovi qismi tagida ko'plab joylashganligidadir. Bunda har bir yer osti injenerlik tarmoqlarini va kommunikatsiyalarini ta’mirlash, qayta bunyod etish va nazorat qilish jarayonida transport harakatiga katta miqdorda to ‘sqinliklar sodir etiladi. Bu boradagi kamchiliklami bartaraf etish uchun mamlakatda yaratilgan «shaharning ko'cha va yo'llarini loyihalashtirish qoidalari» nomli ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatda ham ushbu holatlarning kamchiligi ko'rsatilgan.
Lekin Germaniya shaharlarining qadimiyligi va ulardagi ko'chalar qurilmalarining mustahkamligi hamda ularning kengaytirishga imkoniyat yo'qligi ham ushbu hujjatlardan foydalanishning imkoniyatini cheklaydi.
Shaharsozlikning mazkur qoidasini faqatgina shahaming yangi rivojlanadigan hududlarida, tumanlarida qo'llash mumkin. Ta’kidlab o'tilgan muammolarni bartaraf etish borasida doktor Radiki tomonidan ko'chaning har ikki tomonidan 2,5—3 m kenglikda yer osti injenerlik tarmoqlarini joylashtirish uchun maxsus texnik yo'lak barpo etilishi taklif etilgan va ushbu taklif Germaniya shaharsozligida injenerlik tarmoqlarini qayta ta’mirlash jarayonida asosnoma sifatida qabul qilingan. Germaniyaning Bonn va boshqa shaharlarida hozirda qadimdan o'matilgan trotuar qatnovi tagidagi oqova suv kollektorlari hozirda ko'chaning transport qatnovi tagida joylashtirish yaxshi samara bermoqda, sababi, oqova suv kollektorlarining diametrik o'lchami yirikligi hamda undagi oqova suvlarni o'z oqimi bilan oqishini ta’minlash maqsadida ushbu tarmoq ayrim joylarda juda ham chuqur ko'milishiga olib keladi. Uning uchun faqatgina ko'chaning transport qatnovi tagida imkoniyatlar mavjud.

Xulosa. Men bu taqdimotni qilish davomida shahar muxandislik tarmoqlarini qanday joylashtirish kerakligini bilib oldim. Shu bilan birga bu tarmoqlarni ko’cha yo’llarga to’g’ri joylashtirish qanchalik muhimligini, birgina xato qanday oqibatlarga olib kelishini va chet ellarda bu tarmoqlar qanday joylanishini bilib oldim.

Foydalanilgan adabiyotlar.

D.U.Isamuhamedova, A.T.Ismoilov, A.T.Hotamov. «Injenerlik obodonlashtirish va transport».
YER OSTI MUHANDISLIK TARMOQLARINI JOYLASHTIRISH VA ULARNING MUSTAHKAMLIK PARAMETRLARINI ANIQLASH. Nazirov Sanjar O’razali,og’li Karimov Yusuf Narzullayevich