Fazil bəŞİr oğlu ləNKƏrani
Yüklə 1,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ӘRKİVAN Qısа tаriхi еkskurs
9 ӘRKİVAN Qısа tаriхi еkskurs Azərbaycan Respublikası Masallı rayonunun Әrkivan kəndi respublikanın qədim yaşayış məntəqələrindəndir. Burada aşkar edilmiş tunc və dəmir dövrünə aid tapıntılar da bunu sübut edir. Hazırki Әrkivan Masallı şəhərindən iki kilometr qərbdə, Viləş çayının sağ sahilində, Lənkəran ovalığında və Talış dağlarının ətəyində yerləşir. Lənkəran ovalığı isə Talış sıra dağları ilə Xəzər dənizi arasında qərar tutub. 1 (1) Deyirlər Әrkivan Dəştvəndin bir parçasıdır. Dəştvənd isə Talış xanlığının 8 məşhur mahalından biri olmuşdur. Bu mahal qərbdən Talış dağları, şərqdən Xəzər dənizi və Muğan düzü ilə, cənubdan bugünkü Boradigahın, şimaldan Göytəpənin ərazisini əhatə edən çox sərvətli bir məkan olub. Әrkivan isə bu mahalın mərkəzi, sanki üzük qaşı sayılıb. Bir sıra tədqiqatçılar isə ümumiyyətlə Dəştvənd və Әrkivanın eyni yer olduğunu bildirirlər. S. Kazımbəyoğlunun fikrincə, “Talış xanlığının ən böyük mahallarından biri olan Әrkivan, xanlığın şimalında yerləşib, qərb hissəsi dağlıq, şərqi isə düzənlik olan bir mahal olmuşdur. Şimaldan və şimali-şərqdən Şirvan vilayəti, şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan Lənkəran və dağlıq mahalları, qərbdən Səfdəşt mahalı və İranla sərhəd olmuşdur.” “Dəştvənd” adına görə bir çox tədqiqatçılar Әrkivanı çöl kənarı, dəniz kənarı olan yer adlandırır. Sоn illərə qədər 1 (ASE, IV cild, Bakı, 1982). 10 kənddə bir neçə yerdə tapılmış lövbər qalıqları buranın dəniz kənarında yerləşən bir yer olması ehtimallarını daha da gücləndirir. Xəzərin səviyyəsinin son minilliklərdə 6-7 dəfə kəskin şəkildə yüksəlməsi, Lənkəran şəhəri özü də daxil оlmаqlа, bir sıra yerlərin su altında qalması bu fikri bir daha təsdiq edir. Bir sıra tarixçi alimlər Şeyx Səfiəddinin (1252-1334) Әrkivanda olduğunu iddia edirlər. Rus dilində çap edilmiş “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” kitabında XVI əsrə aid tərtib edilmiş xəritədə Әrkivan toponiminə də rast gəlirik. Rus çarı I Pyotr (1672-1725) Әrkivan məntəqəsini Rusiya xadimlərindən “Kerç” ləqəbi ilə tanınan Bernard Aleksandroviçə hədiyyə etmişdi. Bəs, “Әrkivan” nə deməkdir? “Әrk” fars dilində “qala”, “istinadgah”, “i” birləşdirici səs, “van” isə yer deməkdir. Әrkivanın mənası qalanın yaxınlığında, istinadgah yerində salınmış kənd deməkdir. 2 (2)Әrkivan qalalı yer, qala yeri deməkdir. “Әrk” qala, “van” yer deməkdir. 3 (3) Başqa bir mənbədə - Vaqif Yusiflinin “Әrkivan və ərkivanlılar” kitabında isə göstərilir: Әrkivan, Әrkəvan, Ardjuvan və Akon kimi göstərilir. “Akon” talış dilində “əkon” sözündəndir. “Ә” o, “kə” ev, “on” cəm şəkilçisidir. Bu toponimin talışca daha inandırıcı variantı “Arkon”dur, yəni ərklilər deməkdir. Dilçi alim, professor Ağamusa Axundov yazır ki, “Әrkivan” qala yeri deməkdir. Məlum olduğu kimi, tariximizdə mühüm və əhəmiyyətli yer tutan səfəvilər dünyəvi və ruhani hakimiyyətini birləşdirmişdilər. Әrkivanın səfəvilərlə bağlılığı artıq təsdiq 2 (“Kənd həyatı” jurnalı. 17-ci sayı, 1977). 3 (Ağamusa Axundov. “Torpağın köksündə tarixin işləri” Bakı, 1983.) 11 olunmuş həqiqətlərdəndir. Tarixçi alimlər Şeyx Səfiəddinin Әrkivan kəndində (7 il) yaşadığını (1274-1281) qeyd edirlər. Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1501-ci ildə Təbrizdən qayıdarkən Şah İsmayıl Xətai yolüstü Әrkivanda dayanаrаq bir müddət dincəlmiş və Şeyx Səfiəddin bulağından su içmişdir. V-VI əsrlərdə tikilmiş Әrkivan qalası isə həmişə hərbi strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. Aparılan elmi tədqiqatlar Әrkivan qalasının müdafiə məqsədilə tikildiyini və düşmənə qarşı mərdliklə döyüşmüş Әrkivan əhalisinin qəhrəmanlıq simvolu olduğunu göstərir. Nadir şahın vəfatından sonra İranda mərkəzi hakimiyyət zəifləyir və Azərbaycanda ayrı-ayrı xanlıqlar, o cümlədən XVIII əsrin sonlarında Talış xanlığı meydana çıxır. Әrkivan qalası Talış xanlığının iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş ərazilərindən biri hesab olunur. XVIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Әrkivan Rusiya dövlətinin diqqətini cəlb etməyə başlamışdır. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya və İran arasında gеdən müharibə dövründə (1904-1913) Әrkivan hər iki tərəf üçün mühüm əhəmiyyətə malik idi. Təsadüfi deyil ki, general P.S.Kotlyarevskinin rəhbərliyi ilə rus qoşunları Talışa gələrkən ilk növbədə Әrkivanı ələ keçirməyi daha vacib hesab edirdi. Bu zаmаn Әrkivanı Sadiq xanın rəhbərliyi ilə İran qoşunları qoruyurdu. O, Kotlyarevskiyə müqavimət göstərməyib cənuba doğru geri çəkildi. Rus qoşunları Әrkivanı ələ keçirtdilər. A. A. Bakıxanov yazır: “General Kotlyarevski Muğana gedib burada Qarabağ elatını və Әrkivanı aldı.” 4 (4) ”Rus və Talış qoşunlarının qələbəsi nəticəsində Әrkivan vuruşunda düşmənin 2 topu və çoxlu silahı ələ keçirildi.” 5 (5) 4 “Gülüstani-İrəm”əsərindən. 5 F. Әsədov, “Dar gündə yaxşı arxa” kitabından. Yüklə 1,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|