FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 357 -
etdiyi metodologiya iki fərqli müstəvidə nəzərdən keçirilə bilər. O heç də sadəcə olaraq Hegelin idealist mövqedən etdiklərini «materializm dilinə» çevirməklə kifayətlənmir. Bununla yanaşı Marks ümumiyyətlə gerçəkliyə münasibətin yeni metodologiyasını yaratmağa çalışır. O, materialist ictimai fəaliyyət təliminə, dialektik metoda əsaslanan tarixi ma- terializmə ənənəvi materialist dünyagörüşünü inkişaf etdir- məklə, insana olan təsvirçi və seyrçi materialist baxışın dia- lektik zəmində yenidən işlənib-hazırlanması yolu ilə gəlir. Marks əvvəlcə insanın özünə seyrçi münasibəti dəyişmək zərurətini qeyd edir. O, «Feyerbax haqqında tezislər»də gerçək- liyə seyirçi münasibətdən fərqli olaraq fəaliyyət prinsipini önə çəkir: «Bütün bundan əvvəlki materalizmin – Feyrbax materializminin də – başlıca nöqsanı ondan ibarətdir ki, pred- met, gerçəklik, hissiyyat yalnız obyekt formasında və ya seyr formasında götürülərək, insanın hissi fəaliyyəti, təcrübəsi kimi götürülmür, subyektiv şəkildə götürülmür. Buna görə də belə olmuşdu ki, fəaliyyət cəhəti materializmin əksinə olaraq, idealizm tərəfindən, həm də ancaq abstrakt şəkildə inkişaf etdirilmişdi, zira aydındır ki, idealizm, hissi, gerçək fəaliyyəti olduğu kimi bilmir. Feyerbax fikri obyektlərdən həqiqətən fərqli olan hissi obyektlərlə məşğul olmaq istəyir, lakin o, insan fəaliyyətinin özünü predmet fəaliyyəti kimi götürmür». 1 Burada
Marks materializmi dialektik metodla «canlandırmaq» təşəbbüsü ilə yanaşı, ideyanı, ideya-mənəvi amilin hər hansı təzahürünü aradan qaldırmaq təşəbbüsü göstərir ki, bu da onun təliminin ən qüsurlu cəhəti kimi gələcəkdə marksizmin süqutunu şərtləndirən əsas amillərdən biri hesab edilə bilər. O, yazırdı: «Feyrbax, fikri obyektlərdən həqiqətən fərqli olan hissi obyektlərlə məşğul olmaq istəyir, lakin o, insan fəaliyyətinin özünü predmet fəaliyyəti kimi götürmür». 2 İnsan fəaliyyətini «predmet fəaliyyəti» kimi götürmək insanın mahiyyətinin təhrif olunması deməkdir. Min illər boyu filosoflar insanın digər predmetlərdən
1 K. Marks. Feyerbax haqqında tezislər. – K. Marks və A.Engels. Seçilmiş əsərləri üç cilddə, I cild, Bakı, «Azərnəşr», 1978, səh.1. 2 Yenə orada. - 358 -
üstünlüyünü dəyərləndirməyə çalışmış, onun təkcə bədənlə deyil, həm də ondan prinsipcə fərqli olan ruh və ya nəfslə səciyyələndiyini önə çəkmiş və nəfsin mahiyyətini açmaq üzə- rində «baş sındırmışlar». İndi kimsə materialist sistemin ardıcıllığını təmin etmək üçün insanı, onun fəaliyyətini, hətta təfəkkürünü predmet müstəvisinə keçirməyə çalışır: «İnsan təfəkkürünün predmet həqiqiliyinə malik olub-olmadığı məsələsi heç də nəzəriyyə məsələsi olmayıb, əməli məsələdir. İnsan öz təfəkkürünün həqiqiliyini, yəni gerçəkliyini və qüd- rətini, bu dünyaya məxsus olduğunu təcrübədə sübut etməlidir. Təcrübədən təcrid olunan təfəkkürün gerçək olub-olmadığı haqqındakı mübahisə, xalis sxolastik məsələdir». 1
Əlbəttə, təfəkkürün tamamilə təcrübədən təcrid olunması ifrat idealist bir yanaşma olardı. Lakin onun ancaq və ancaq təcrübə çərçivəsində nəzərdən keçirilməsi isə ifrat ma- terializmdən başqa bir şey deyil. Təsadüfi deyildir ki, həm Şərqin, həm də Qərbin əksər böyük filosofları hissi təcrübəni və onun idrakda müəyyən rolunu nəzərə almaqla yanaşı, təfəkkürün nisbi müstəqilliyini və onun fəal-yaradıcı gücünü də nəzərə almışlar. Və bunun üçün heç də həmişə xalis zəkanın hissi təcrübədən, aprior biliklərin aposterior biliklərdən tam ayrılmasına və qarşı-qarşıya qoyulmasına ehtiyac olmamışdır. Bir çox təlimlərə görə təfəkkürün müstəqil fəaliyyəti elə hissi təcrübədən alınmış biliklərin bazasında mümkün olur. F.Engels Marksın tezis halında irəli sürdüyü fəlsəfi plat- formanı sistemə salmaq, ona haqq qazandırmaq, «fəlsəfənin əsas məsələsinin» materialist həllini əsaslandırmaq üçün əqlin, təfəkkürün müstəqil fəaliyyəti haqqında baxışların təfərrüatlı tənqidini verir. F.Engels c-b Dürinqin timsalında bu məsələyə dair idealist baxışların qüsurluluğunu belə izah edir: «O… xarici aləmdən deyil, təfəkkürdən hasil edilmiş prinsiplərdən, təbiət və bəşəriyyətə tətbiq edilməli olan formal prinsiplərdən bəhs edir və beləliklə təbiət və insan bu prinsiplərə uyğunlaşmalıdır. Bəs təfəkkür bu prinsipləri haradan alır? Öz-
1
- 359 -
özündənmi?». 1 Daha sonra, F.Engels sadəlövh materializmin təbiətin ilkin mövcudluğu haqqında əminliyindən çıxış edərək bu suala mənfi cavab verir: – təfəkkür heç bir zaman bu prinsipləri və formaları öz-özündən hasil edə bilməz, ancaq xarici aləmdən hasil edə bilər. 2 Və özünün bu şəxsi, subyektiv mülahizəsini bir arqument və hətta dəlil kimi qəbul edərək yazır: «Beləliklə məlum olur ki, bütün nisbət tamamilə əksinədir: prinsiplər tədqiqatın çıxış nöqtəsi deyil, onun son nəticəsidir; bu prinsiplər təbiətə və bəşər tarixinə tətbiq edilmir, onlardan abstraksiya edilir; təbiət, bəşəriyyət prinsiplərə uyğunlaşmır, əksinə, prinsiplər yalnız təbiətə və tarixə uyğun gəldiyi dərəcədə düzgündür». 3 Biz, bu iqtibasları ona görə xüsusi vurğulayırıq ki, F.Engelsin digər əsərlərində də həmin bu kor-koranə inam elmi arqumentasiyanı əvəz edir: – Təbiət bizdən asılı olmadan var, o, müəyyən prinsiplər və qanunauyğunluqlar əsasında fəaliyyət göstərir və bizim məqsədimiz ancaq bunları öyrənməkdən, üzə çıxarmaqdan ibarətdir. Biz özümüz də təbiətin bir hissəsiyik və bu mənada bizim təfəkkürümüz də, biliklərimiz də təbiətin məhsuludur. Lakin idealizmin də öz növbəsində bu sadəlövh ma- terialist baxışa qarşı öz arqumentasiyaları var və o, aşağıdakı suallardan çıxış edir: Birincisi, axı, insan ancaq hazır təbiəti seyr etmək və öyrənməklə məşğul deyil, Marksın da etiraf etdiyi fəaliyyət prinsipinə görə, insan həm də gerçəkliyə dəyişdirici münasibət bəsləyir. Olanı dəyişmək üçünsə fərqli prinsiplər-dən çıxış etmək lazımdır. Bu fərqli prinsiplər haradan hasil olur?
luqlar haradan hasil olmuşdur? Bəlkə, onların da bir yaradıcısı var? Axı, nəinki filosofların, hətta təbiətşünas alimlərin də əksəriyyəti öz tədqiqatlarında təbiəti obyektiv gerçəklik kimi götürsələr də, bu obyektiv (yəni, insandan asılı olmayan) təbiə- tin nə vaxtsa fövqəltəbii bir qüvvə tərəfindən yaradıldığını istis- na etmirlər. Təbiətşünasların daha çox deizm mövqeyindən çı-
1 F.Engels. Anti-Dürinq. B., «Azərnəşr», 1967, səh. 30. 2 Yenə orada, səh. 31. 3 Yenə orada. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|