FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 351 -
düşündüyü mövzular da onun üçün təkrarolunmaz bir obraz yaradır, bir küll halında onun fərdi həyatını təşkil edir. Sartr Haydeggerə istinad edərək qeyd edir ki, mahiyyəti (essentia) varlıqdan (existentia) çıxış etməklə anlamaq lazımdır. 1 Mahiyyət varlıqdan həm də bununla fərqlənir ki, o şüur faktından əvvəl ola bilməz. «Şüurun varlığı hər cür imkanın mənbəyi və şərtidir. Şüur varlıqdan əvvəl mümkün olmadığı kimi, onun mövcudluğu da mahiyyətini ehtiva edir». 2
Burada Sartr Husserlin «faktiki zərurət» anlayışından istifadə edir: «Həzzin mahiyyətinin olması üçün, əvvəlcə bu həzzin şüur faktının olması lazımdır». 3
Şüurun haradan və necə yaranması ilə bağlı çoxlu suallar qoyan Sartr bu məsələdə heç bir qəti qənaətə gələ bilmir. Nəhayət hər şey şüurun öz «boynunda qalır». Sartra görə, şüur öz sayəsində və öz vasitəsi ilə mövcuddur. Şüur varlıqdan özünü özü hasil edir. Göründüyü kimi, Sartr bu məsələdə orta əsr İslam filosoflarının mövqeyinə yaxınlaşır. Fərabi, İbn Sina və Sührəvərdi də aktiv tərəf kimi, hərəkətverici qüvvə kimi nəfsi götürürlər. «Nəfs» anlayışı burada Sartrın «şüur» anlayışına çox uyğundur. Lakin İslam filosofları nəfsin, şüurun necə, nədən qaynaqlandığını, haradan qüvvə aldığını, şeyləri işıqlandırmazdan əvvəl özünün necə işıqlandığı, nurlandığını bilirdilər. Yəni bütün fərdi şüurlar daha yüksək mərtəbəli bir şüurun təsiri ilə, daha gur işığın nuru və hənirtisi ilə canlanır və cansızları da canlandırmaq siqləti əldə edir. Sartr bütün bunları qəbul edə bilmir, onun ateizmi buna mane olur. Nəticədə şüurla maddi varlığın nisbəti məsələsində Sartr da, Haydegger və digər ateist filosoflar kimi ilişib qalır. Bü böyük intellektual gücün bütün həmlələri nəticə vermir. Məntiq nə qədər sərrast, intellekt nə qədər işıqlı olsa da, onun bütün cəhdləri qəlbin qaranlıqlarında vurnuxmaq təsiri bağışlayır. Qəlb isə ona görə qaranlıqdır ki, bura ilahi işıq düşmür. Ateist Sartr Nur əl- Ənvərin işığından könüllü surətdə imtina edilir. Qəlb işıqlanmadıqda, dünya da qaranlıq və cansığıcı
1 Ж.-П.Сартр. Бытие и ничто. М., 2000, стр.29 2 Yenə orada 3 Yenə orada - 352 -
görünür. Şeylər öz gözəlliyi ilə üzə çıxa bilmədiyindən insan varlığa yaxınlaşdıqca vahimələnir; bir tərəfdən qorxu, həyəcan, təşviş, iztirab, digər tərəfdən işıq həsrəti, sıxıntı, qaranlığın kabuslarına nifrət, ürək bulantısı… İstər-istəməz sual ortaya çıxır ki, bu qədər qüssə-kədər, fəlakət, bu qədər qorxu, nifrət haradandır? Nizami də «qüssə- kədər, fəlakət»dən danışır. Lakin dünya ancaq «sənsiz» (sevgisiz) olduqda, bu qədər qaranlıq görünür. Qalan hallarda Nizaminin dünyası işıqlıdır, qorxudan yox, inam və cəsarətdən yoğrulmuşdur. Bu dünyaya işıq saçan isə ilahi eşqdir. Bəs Sartrın «sənli dünyası» yoxdurmu? Maraqlıdır ki, Sartr yaradıcılığında «sənli» və «sənsiz» məsələləri çox geniş şərh olunur. Məhəbbətlə bağlı Sartr geniş araşdırmalar aparmışdır. Bu böyük intellekt sahibi özünün «Başqasına ilk münasibət: məhəbbət, dil, mazoxizm» adlı yazısında eşq və məhəbbətlə bağlı olduqca mürəkkəb və dərin araşdırmalar aparır. Lakin təəssüf ki, ilahi eşq ona yad olduğundan məhəbbətə daha çox dərəcədə konfiliktin bir forması kimi baxır. 1
Sartra görə konfilikt – başqası üçün varlığın ilkin məna- sıdır. Birləşməyə çalışan iki tərəfdən hər biri qarşı tərəfi özündə əritməyə çalışır. Başqasına malik olmaq ilk növbədə baxışlardan başlanır. Biri özünü başqasının nəzərləri altında hiss edir. Başqası mənim mövcudluğumun sirrinə sahib olur. O məni özündə varlıqdan çıxararaq başqası üçün (özü üçün) varlıq edir və bununla da Mən-ə sahib olur. 2
İnsan özünün başqası tərəfindən aşkarlanmış varlığını özünə qaytarmaq istəyir. Bu «qaytarma» uğrunda mübarizə başqasını özündə əritmək və bununla da özünü-özünə qaytar- maq formasında həyata keçir. «Mən heç də başqasının obyek- tivləşdirilməsi ilə, öz məxsusi obyektivliyimin dağılmasını istəmirəm. Bu mənim öz başqası üçün varlığımdan uzaq- laşdırılması demək olardı: tam tərsinə: mən başqasını məhz
1 Ж.-П.Сартр. Первичное отношение к другому: любовь, язык, мазохизм.// Проблема человека в заподной философии. М.: «Прогресс», 1988, стр.207. 2 Yenə orada. - 353 -
mənə baxan başqası kimi əritmək istəyirəm… Bir sözlə, mən özümü bütövlükdə mənim baxış altındakı varlığımla eyniləşdirirəm… Bu mənim başqasının azadlığını mənimsəmək üçün yeganə silahımdır». 1
Sartr qeyd edir ki, məhəbbət ilk növbədə başqasının azadlığına yiyələnməkdir. Həm də hökmlə, qorxu gücünə yox, məhz azad şəkildə. Belə ki, başqasının azadlığı zorla əlindən alındıqda, bu azadlığa məhz azadlıq olaraq yiyələnmək mümkün olmur. Alınmış və ya məhdudlaşdırılmış azadlıq daha azadlıq deyil. Sevənin iddiası böyükdür. O qarşı tərəfin azadlığını onu zərrə qədər məhdudlaşdır- madan mənimsəmək istəyir. Bu, əslində o deməkdir ki, sevən qarşı tərəfin sevgisinə nail olmaq istəyir. Bu cür deyiliş çox gözəl səslənir. Lakin bu situasiya birinin azadlığının qarşı tərəfin azadlığında əridilməsi kimi də dəyərləndirilə bilər. Sartra görə, azadlıq ilk növbədə insanın yaradıcı fəal- lığından ibarətdir. Bu fikrin «özündə varlıq» və «özü üçün varlıq» ideyaları ilə, onların əlaqələndirilməsində insanın rolu ilə bağlılığı çox mürəkkəb və dumanlı görünür. Əgər varlığın öz siması olsa idi insan tam azad ola bilməzdi, çünki o, irəlicədən müəyyənləşmiş forma və strukturlarla hesablaşmaq məcburiyyətində qalar. Və dünyada baş verənlərə görə mə- suliyyət də ancaq insana düşməzdi. Onda insanın ilk vəzifəsi varlığın simasını dərk etmək və özünü ona uyğunlaşdırmaq olardı. Təsadüfi deyildir ki, Hegel azadlığı zərurətin dərk olunmasında görürdü. Zərurət isə insandan asılı olmadığından onun azadlıq meydanı istər-istəməz xeyli dərəcədə məhdud olur. İnsan ancaq «boş qalan» yerlərdə, ilkin zərurətlə, təbii qanunauyğunluqla təyin olunmamış sahələrdə özünü azad hiss edə bilər və öz yaradıcılığı ilə bu «boşluğu» da qismən məhdudlaşdırmış olar. Bu yaxınlaşmaya görə hər bir insanın azadlığı əvvəlcə təbiət, sonra isə cəmiyyət, onun sayəsində «ikinci təbiət», ictimai mühit və nəhayət, digər fərdlər tərəfindən məhdudlaşdırılır. Sartr təliminə görə isə, insanın yaradıcı fəaliyyəti üçün heç bir məhdudlaşdırıcı amil yoxdur. Bununla belə, yeniliklə hər bir görüş maraq və heyrətlə yanaşı,
1
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|