Fikhu'l ebsat

 
51 
oturuş  halını  bilir.  Bütün  bu  hallarda  Allahın  elmində  nə  bir 
dəyişmə,  nə  də  sonradan  olma  (elmləşmək  kimi)  bir  şey  hasil 
olmaz. Dəyişmə yalnız məxluqlarda olur.  
Allah insanları küfr və imandan səlim (xali) olaraq yaratmışdır. 
Sonra onlara xitab  edərək  (iman  və itaət  etmələrini)  əmr  etmiş  və 
(küfr və üsyandan)  nəhy etmişdir. Kafir olan  – öz feli, haqqı inkar 
və  rədd  etməsi,  Allah  (onlardan)  yardımını  kəsməsiylə  küfrə 
düşmüşdür.  İman  edən  –  öz  feli,  iqrarı,  təsdiqi  və  Allahın 
müvəffəqiyət  və  yardımı  ilə  iman  etmişdir.  Allah  Adəmin  nəslini 
belindən çıxarmış, onlara ağıl vermiş, xitab etmiş, imanı əmr edib, 
küfrü  qadağan  etmişdir.  Onlar  da  Onun  Rəbb  olduğunu  iqrar 
etmişlər.  Bu  da  onların  imanıdır.  Onlar  da  bu  fitrət  üzərə 
doğularlar.  Bundan sonra  kim  küfrə saparsa  (kafir olan)  bu fitrəti 
dəyişdirib pozmuş olar.  Kim də İman edər və haqqı təsdiq edərsə 
fitrəti  üzərində  durmuş  olar.  Allah  qullaının  heç  birini  iman  və 
küfrə  məcbur  etməmişdir,  onları  mömin  və  kafir  olaraq 
yaratmamışdır. Lakin onları şəxs olaraq yaratmışdır. İman və küfr 
qulların felləridir. Allah küfrə sapanı, küfrü əsnasında kafir olaraq 
bilir,  O  kimsə  daha  sonra  iman  edərsə,  imanı  halında  mömin 
olaraq  bilir  və  onu  sevir.  Onun  Elmində  və  sifətində  heç  bir 
dəyişiklik olmaz.  Qulların  hərəkət və sükunət halında olan  bütün 
felləri  onların  öz  əldə  etdikləridir.  Onların  yaradıcısı  isə  Uca 
Allahdır.  Onların  hamısı  Allahın  diləməsi,  elmi, hökmü  və  qədəri 
ilə  olur.  İtaətlərin  hamısı  –  Allahın  əmri,  məhəbbəti,  Rızası,  elmi, 
diləməsi, qəzası və təqdiri ilə vacib edilmişdir. Masiyətlərin hamısı 
da  –  Allahın  elmi,  Qəzası,  Təqdiri  və  diləməsi  olmaqla  bərabər, 
Sevgisi, Rızası və əmri deyildir.  
Peyğəmbərlərin hamısı kiçik, böyük günahlardan, küfr və çirkin 
hallardan münəzzəhdirlər. Lakin onların səhf və xətaları olmuşdur 
(lakin  dərhal  Allah  tərəfindən  düzəldilmişlər).  Muhəmməd  – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  Allahın  həbibi,  Rəsulu,  Nəbisi,  seçilmiş 
(Xəlilullah)  quludur.  O,  heç  bir  zaman  bütə  tapınmamış,  bir  göz 
qırpımı  belə  Allaha  şərik  qoşmamışdır.  O,  kiçik  və  böyük  heç  bir 

---

 
52 
günah etməmişdir. Peyğəmbərlərdən sonra insanların ən fəzilətlisi 
Əbu Bəkr əs-Sıddıq, sonra Ömər əl-Farruq, sonra Osman İbn Əffan 
Zin Nureyn, daha sonra Əli Murtəzadır – Allah onlardan razı olsun -. 
Onlar  doğruluq  üzərə  Allaha  ibadət  edən,  haqdan  ayrılmayan 
haqla  bərabər  olan  kimsələrdi.  Hamısını  sevir  və  böyük  hörmət 
edərik.  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  səhabələrinin 
hamısını yalnız xeyirlə yad edərik.  
Bir  müsəlmanı halal saymadığı  müddətdə,  böyük  günahlardan 
birini  etmiş  olarsa  kafir  sayılmaz.  Bu  halda  bir  kimsədən  İman 
adını  qaldırmarıq,  ona  həqiqi  mənada  mömin  deyərik.  Bir 
kimsənin  kafir  olmamaqla  bərabər  günahkar  mömin  olması 
caizdir.  Xuf  üzərinə  məst  etmək  sünnədir,  Ramazan  gecələrində 
qılınan  Təravih  sünnədir
48
.  Saleh  və  günahkar  hər  bir  kəsin 
(müsəlmanın)  arxasında namaz  qılmaq  caizdir.  Günahlar  möminə 
zərər  verməz  demərik,  günah  edən  kimsə  Cəhənnəmə  girməz  də 
demərik.  Dünyada  mömin  olaraq  ayrılan  kimsə  fasiq  olsada  belə 
Cəhənnəmdə  əbədi  qalacaqdır  demərik.  Murciə  etiqadında 
olanların  söylədikləri  kimi  yaxşılıqlarımız  qəbul,  pisliklərimiz  əff 
edilmişdir  demirik.  Kim  yaxşı  bir  əməl  edib  bütün  şərtləri  yerinə 
yetirərsə  (saleh  niyyət,  ixlas),  bu  əməli  batil  edən  küfr  və  dindən 
dönmək  (mürtəd)  olmaq  kimi  şeylərdən  çəkinərək  dünyadan 
mömin  olaraq  ayrılarsa  şübhəsiz  Allah  onun  əməlini  zay  etməz, 
əksinə qəbul edib və əmələ görə savab yazar.  
Allaha  şərik  qoşmaq  və  küfrdən  başqa,  böyük  və  kiçik  günah 
edən,  fəqət  tövbə  etmədən  mömin  olaraq  ölən  kimsənin  halı 
Allahın  diləməsinə  bağlıdır.  Dilərsə  ona  Cəhənnəmdə  əzab  edər, 
dilərsə əff edər  və  heç əzaba  məruz  qoymaz.  Hər  hansı  bir  əmələ 
riya  qarışıdığı  zaman  o,  əməlin  əcrini  yox  edər.  Həmçinin  Ucub 
(əməli, özünü bəyənmək) də belədir.  
Peyğəmbərlərin  möcüzələri  və  övliyaların  kəraməti  haqdır. 
Lakin  Allahın  düşmənlərinin:  İblis,  Firon  və  Dəccal  kimilərinin 
                                                
48
 Nə  üçün  fiqhi  bir  məslələr  Əqidə  kitabına  salınmışdır.  Çünki  bu  məslələr  Əhli  Sünnəti 
digər bidət əhlindən fərqləndirən ən böyük xüsusiyyətlərdəndir.  

---

 
53 
göstərdikləri qeyri adi şeylərə nə möcüzə, nə də kəramət demirik. 
Bu  onların  ehtiyaclarının  ödənilməsidir  İstidracdır.  Allah 
düşmənlərinin 
ehtiyaclarını, 
onları 
dərəcə-dərəcə 
əzaba 
yaxınlaşdırmaq və əzab vermək üçün ehtiyaclarını görür. Onlar da 
buna aldanaraq azğınlıq və küfürdə həddi aşırlar. Bunların hamısı 
caiz və mümkündür.  
Uca Allah  yaratmadan öncə  də yaradıcı,  ruziləndirmədən öncə 
də  ruzi  verəndir.  Allah,  axirətdə  görüləcəkdir.  Möminlər  Allahı 
Cənnətdə  aralarında  heç  bir  məsafə  olmadan,  təşbihsiz  və 
keyfiyətsiz  olaraq  baş  gözlərilə  görürlər.  İman  –  dil  ilə  iqrar,  qəlb 
ilə  təsdiqdir
49
.  Göydə  və  yerdə  olanların  imanı,  iman  edilməsi 
lazım olan şeylər tərəfdən artmaz və azalmaz, fəqət yəqin və təsdiq 
tərəfdən artar və azalar
50
. Möminlər İman və Tövhid məsələlərində 
bir-birinə  bərabərdilər
51
.  Lakin  əməl  etibarıyla  bir-birlərindən 
fərqlənirlər. İslam – Allahın əmirlərinə təslim olmaq və itaət etmək 
deməkdir.  Lüğət  etibarıyla  iman  və  İslam  arasında  fərq  vardır. 
Lakin İslam olmadan iman, İman olmadan da islam olmaz. Onların 
ikisi  də  bir  şeyin  daxili  və  çölü  (zahiri  İslam,  batini  İman) 
kimidirlər. Din isə - iman, islam və şəriətin hamısını özündə əhatə 
                                                
49
 Murciyə qolları çoxdur. İbn Teymiyyə “İman”, İbnul Cevzi “Şeytanın Hiylələri” kitabında 
12  qolunu  zikr  edirlər.  Ğulət  Murciə  deyirlər  ki:  İman  –  tək  qəlbin  bilmsidir.  Onlara  görə 
İblis, Firon  bilirdi. Küfr  isə Allahı  bilməməkdir. Əməllər iman  məfhumunun  içərisinə  daxil 
deyildir.  Bu  zaman  həm  zahiri,  həm  də  qəlbi  əməllər  qəsd  olunur.  Onlar  hər  ikisini  də 
imandan görmürlər. Sələflər isə tək qəlbi əməlləri imandan görməyəni küfr etmiş saymışlar. 
Murcuyə Fuqaha (Yəni: İmam Əbu Hənifə və yoldaşları) belə demir. Murciyə Fuqaha – qəlb 
ilə  təsdir,  dil  ilə  iqarar.  Zahiri  əməllər  iman  məfhumuna  daxil  deyil.  Gulət  Murciyələrdən 
fərqli  olaraq  əməlləri  bütünlüklə  inkar  da  etmirlər.  Zahiri  əməllərin  olmaması  imana  təsir 
etmir.  Sənin  qəlb  ilə  bilib  təsdiq  etməyin  və  dil  ilə  iqrar  etməyin  onu  göstərir  ki,  sənin 
imanın  Peyğəmbərlərin,  Mələklərin  imanı  kimidir.  Kafirə  yaxşı  əməllərin  xeyiri  olmadığı 
kimi, möminə də günah əməllərin təsiri yoxdur.
 
 
50
 İman  artıb  azalması  məsləsində  İmamın  etiqadı  Məlik,  Şəfii,  Əhməd,  Buxari  –  Allah 
onlardan  razı  olsun  -  və  s.  Sələf  imamlarının  etqadına  müxalif  olmuşdur.  Əbu  Hənifənin  – 
rahmətullai  aleyh  -  görüşü  doğru  olmaqdan  uzaqdır.  Lakin  hər  iki  halda  da  imam  əcr 
almışdır. İbn Abdul Bərr “Təmhid” 9/247, İbn Əbil İzz əl-Hənəfi “Şərh Əqidətul Təhaviyyə” 
s.  395,  İmamın  bu  görüşündən  döndüyünü  hiss  etdirən  ifadələr  nəql  etmişlər.  Doğrusunu 
bilən Allahdır. 
51
 Bu  söz  xətadır.  Çünki  Peyğəmbərlərin,  Mələkərin  imanı  adi  insanların  iman  kimi  ola 
bilməz.  

---