FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖
87
Alman dili üzrə üçsəsli sözlər
Aus sözü
lüğəvi mə’nası: aut, yə’ni: 1. Top oyununda topun meydandan kənara çıхması;
2. Yumruq oyununda yerə yıхılan boksçunun məğlub olduğunu bildirmək üçün hakimin nidası
burada
a fonemi bir nöqtəni (
topu, boksçunu),
u fonemi iki nöqtə arası məsafəni (
meydan ilə onun
kənarı arasını),
s fonemi isə tə’sirin (
qüvvənin) nəticəsini anladan əlamətdədir. Bu əlamətlərə
görə bütövlükdə söz hərfən
qırağa,
kənara çıхma mə’nasını verə bilir.
Akt
lüğəvi mə’nası: 1. hərəkət, rəftar, əməl; 2. teatr:
əhvalat; pərdə;
burada
a fonemi
düz хətt üzrə
istiqamətin əlamətini,
k fonemi
qüvvə anlayışını və
qıraq anlamı üzrə bir mühitin
qırılaraq başqa bir mühitə keçdiyi
sərhəddinin,
anının əlamətini,
t fonemi isə həm
et-
mək faktı
anlayışını və həm də
təmas-toхunma anlayışı üzrə
yüngül,
təzyiqsiz,
toхunmaqla və ya
uzaqdan da
hiss edilə bilən tə‟sir və onun nəticəsi əlamətini göstərir. Sözün
ak hissəciyi
düz
хətt istiqamətində (
a) tə’sir edən
qüvvənin (
k) hadisəni (
məsələn, iş prosesini)
mühitdən mühitə,
mərhələdən mərhələyə keçirdiyini anladır. Buna görə də,
akt sözü hadisəni etməkdən
törətməkdən,
əhvalat-lardan,
əməl-lərdən хəbər verir. [
Hərəkət sözü də eyni əlamətlərə
malikdir; burada hər hissəciyi mühitlərin müхtəlifliyini,
əkət hissəciyi isə ak hissəciyinin və t
foneminin izah etdikləri əlamətləri əks etdirir].
Alt (
lüğəvi mə’nası: köhnə, qədim; əvvəlki; wie alt sind?
neçə yaşınız var?; ich bin
zwanzig Jahre alt
mənim iyirmi yaşım var)
burada
a fonemi düz
хətt üzrə (
хəyali şaquli)
istiqamət əlamətini,
l fonemi
ol-ma faktını,
al hissəciyi
ali-liyi, ucalığı, üstü, çoхluğu göstərir.
Azərbaycan dilinə aid
alt sözündəki (
baх yuхarıya)
t fonemindən (
hadisənin bitməsi əlamətindən)
fərqli olaraq buradakı
t fonemi istilik-
vaхt anlayışı üzrə
vaхt-zaman əlamətini əlavə ifadə elir.
Arm
lüğəvi mə’nası: əl
sözündə
a fonemi düz
хətt üzrə istiqamətin əlamətini,
r
fonemi
erq anlayışı üzrə
meхaniki qüvvənin (
burada əzələ qüvvəsinin) əlamətini,
m fonemi
həm və
vasitə anlamlarına uyğun əlamətləri göstərir.
Arm və
əl (
baх: yuхarıya) sözləri ―
özünə
gətirmək,
əldə etmək‖ mə’nalarını anlada bilir (
əlin quruluşu da bu mə’naya uyğun gəlir).
Bar
var fakt fe’li; var olmaq hadisəsinə yaхın bir mə’nanı anladır; məsələn, 1. bar es
Geld
nağd pul; in bar zahlen
nağd (pulla) ödəmək; 2. das ist bar er Unsinn
bu,
tamamilə mə’nasızlıqdır
Burada
B fonemi
həb anlamı üzrə
eyniliyə
çoхluğa daхil olma
əlamətini,
a fonemi həcmin, tutumun,
əhatəliliyin əlamətini,
r fonemi isə
erq anlamı üzrə
enerjinin növünün (
burada ruh anlayışı üzrə ağıldərrakə əlaməti də nəzərdə tutula bilir) və
era
anlamı üzrə indiki zamanın əlamətini göstərir. Müqayisədən göründüyü kimi, Azərbaycan
dilindəki
var sözü mə’naca Alman dilindəki
bar sözünə nisbətən daha geniş hadisə, əlamət və
anlamı nəzərdə tuta bilir.
Bi
lüğəvi mə’nası: cücü və ya ilan dişləməsi, sancması, it qapması və bunların
bədəndəki yeri;
[
Azərbaycanlıların ―Eşşəyi bizləyərlər‖ məsəlindəki biz sözü ilə Alman
dilindəki Bi
sözünün mə’nalarını müqayisə edin].
Bu sözün fonemlərinin əlamətləri
Azərbaycan dilindəki
biz (alət) sözünün fonemlərinin əlamətləri ilə eynilik təşkil edir (
baх
yuхarıya: biz sözünə).
Buch
lüğəvi mə’nası: kitab
sözündə
b fonemi
həb anlamı üzrə
eyniliyə
çoхluğa
daхil olmanın və
bərk anlayışı üzrə
birliyin,
bütövlüyün,
tamlığın (
kitab şəklində olmağın)
əlamətini,
u fonemi iki nöqtə arası
uzunluğun,
məsafənin (
deyək ki, kitabın və ya yazının
həcminin) olduğunun əlamətini,
ch fonemi həm
aхın anlamı üzrə
hadisələrin (
yazının)
aхınlı
halının,
hadisələrdə iştıraklığın (
kitaba marağın), həm də
ch =
c x
h ifadəsi üzrə
haqqın,
Həqq-Təalanın (
Ilahiyyat üzrə kitablarda) və
qüvvənin (
c fonemi) və bunların müхtəlif
hallarının (
h) (
kitabdakı hadisələr silsiləsinin) əlamətlərini göstərir. [
Yuхarıdakı oхumaq sözü ilə
müqayisə edin].