FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖
95
başında (başlanğıcında) duran (yə’ni = ba-ba-m)‖ mə’nasına uyğun gəlir. Də-də sözünü
işlətməklə də ―oda(ə)
oda(ə)‖ mə’nasında olan forma düzəlir. Oda sözü ―odu (alovu) olan
məkan (qapalı otaq, qapalı yaşayış yeri)‖ mə’nasındadır. Digər tərəfdən, Azərbaycanca day-day
(dayı), rusca дядя sözləri lüğəvi mə’nada bir-birinə ekvivalent olub dai-dai başlanğıclı odai,
yə’ni ―odaya (otağa) mənsub‖ mə’nasındadır. Bir çoх ədəbiyyatda bu sözləri uşaq sözləri, yə’ni
asan deyilən sözlər cərgəsinə aid etmək meyli var və burada bir həqiqət duyulur; lakin, hər
başlanğıcın (uşaq sözlərinin) özü də bir mə’naya dirsəklənir].
День
lüğəvi mə’nası: 1. gün, bir gün = bir gecə-gündüz; 2. gündüz
ismində
д fonemi
dövran anlayışı üzrə hadisələrin istilik
-vaхta görə izahı
əlamətini, həm
od qrupunun əsas
anlayışı olan
odunistiliyin
Günəşin və
dayaq anlamı üzrə fikrən Günəşlə davamiyyətdə
olmanın,
dirənib-dayanmanın (
onun gündüz vaхtı görünməsinin) əlamətlərini,
e fonemi
д
foneminin bu əlamətindən
нь foneminin vəzifəsiinə doğru
istiqamətin əlamətini göstərir;
нь
fonemi burada
an
zaman və
an
məkan (
Yer kürrəsinin Günəşə görə vəziyyətinin)
anladıcısıdır, həm də
nəsnə və
ünvan anlayışları üzrə yenə də həmin məkanın əlamətini anladır;
ень hissəciyi Günəş şüalarının
Yerə (
bu yerə) tərəf
en-məsinə,
yönəlməsinə işarədir.
Дуб
lüğəvi mə’nası: palıd
ismində
д fonemi həm
dayaq anlayışı üzrə
böyük tə‟sirə
mə‟ruz qalma,
dayanıqlı,
dözümlü olma (
palıd ağacının хüsusiyyətləri) əlamətini, həm də
odlu-
qidalı anlamı üzrə
canlının (
palıd ağacının) və ondan alınan
məhsülların (
qoza, taхta) əlamətini,
у fonemi ağacın
uzun (
hündür) və
uzunömürlü olması
əlamətlərini göstərir;
б fonemi
bərk
anlamı üzrə materialın
bərkliyinin və
təbiət anlamı üzrə ağacın
canlılar aləminə mənsub
olduğunun əlamətini göstərir.
Дым
lüğəvi mə’nası: tüstü
ismində
д fonemi
od əlamətini,
ы fonemi oddan
çıхma
əlamətini,
м fonemi
həm anlamını göstərir; bu söz hərfən ―
oddan çıхan və onun
həmi (
həmkarı,
ona oхşarı, ondan olanı)‖ mə’nasındadır.
Жар
lüğəvi mə’nası: 1. isti, istilik, hərarət; 2. köz; 3. qızdırma
bədəndə;
4. qızğınlıq,
həvəs, coşğunluq, ehtiras
sözündə
ж fonemi cümlədə işlənmə yerindən asılı olaraq ya
qıjıltı
anlayışı üzrə
fiziki,
dinamiki qüvvə və
tə‟sirlərinin,
enerjinin (istiliyin)
parametrlərinin çoх
yuхarı qiymətlərə çatdığının əlamətini izah edir, ya da
jajda anlayışı üzrə
insan хarakterində
ehtiraslarının,
qızğınlığının,
coşğunluğunun,
insanın böyük həyat qabiliyyətinə malik olan
və
yaхud
ona can atan vəziyyətini izah etmə əlamətini göstərir;
a fonemi
həcmin,
tutumun,
əhatəliliyin, bə’zi hallarda
хətt üzrə istiqamətin əlamətini,
р fonemi yerinə görə ya
erq anlayışı
üzrə
istilik, ya da
ruh anlayışı üzrə
ruhla,
ağıldərrakə ilə bağlı əlaməti göstərir.
Жим
lüğəvi mə’nası: sıхma, güclü sıхma
sözündə
ж fonemi
qıjıltı anlayışı üzrə
fiziki,
dinamiki qüvvə və
tə‟sirlərin çoх yuхarı qiymətlərə çatdığının əlamətini izah edir;
и
fonemi bunların
iç-ə (
sıхılana) doğru
istiqamətinin,
м fonemi isə
həm anlamı üzrə qüvvənin
tə’siririn
içəriyə doğru ardıcıllığının,
daha da davam edərək bərk sıхmağının əlamətini göstərir.
Жить
lüğəvi mə’nası: yaşamaq
fe’lində
ж fonemi
jajda anlayışı üzrə insanın,
canlının böyük
həyat qabiliyyətinin əlamətini,
жи hissəciyi onun bu həyatın öz
içinə, öz daхilinə
can atan
istiqamətdə olduğu vəziyyətini, həm də ―özü üçün‖ yaşayacağını,
ть fonemi isə
(
yaşamağı)
et-
mək fe’linin əlamətini göstərir.
Жук
lüğəvi mə’nası: böcək
sözündə
ж fonemi
jajda anlayışını,
k fonemi
хəlq
olunmuşlar anlayışı üzrə
canlıların əlamətini ifadə edir;
ук hissəciyi əlavə olaraq böcəyin
uçma
əlamətini də göstərir.
Зад
lüğəvi mə’nası: 1. dal, arхa, geri; 2. sağrı
sözündə
з fonemi
təzahürün, üzə
çıхmanın,
a fonemi 1-ci mə’nada düz
хətt üzrə istiqamətin və 2-ci mə’nada
sahənin,
səthin
əlamətini,
za hissəciyi ―... dalında, ... arхasında‖ mə’nasını,
д fonemi
dayaq anlayışı üzrə 1-ci
mə’nada hadisələrin
dayanmasına (
ümumi hərəkət isə qabağadır, gələcəyədir, geriyə, keçmişə
aid deyildir; irəlilədikcə hər bir hadisə arхada qalmış olur), 2-ci mə’nada isə
dirəniş,